Historia
Zamek został wzniesiony z inicjatywy margrabiego morawskiego Jana Henryka Luksemburskiego, najmłodszego syna króla Jana Luksemburskiego, w niedługim czasie po 1356 roku, kiedy to kupił on od Jana z Bechyně starszą, bliżej nieznaną warownię, czy też dwór w Malenovicach. Prace nad budową zamku prawdopodobnie kontynuował następca Jana, margrabia Jošt (Jodok), który pod koniec XIV wieku mógł go powiększyć o drugi dziedziniec z zewnętrznym murem. W Malenovicach żaden z margrabiów oczywiście na stałe nie mieszkał, mieli oni bowiem większe, wygodniejsze i bezpieczniejsze siedziby. Zamek oddawany był pod pieczę burgrabiów, spośród których w 1399 roku w źródłach pisanych odnotowany został niejaki Jan z Petrovic.
Na przełomie XIV i XV wieku zamek malenovicki znalazł się w zastawie, wpierw u Heralta z Kunštátu, a po roku u Hynka z Šonvaldu, który zginął w 1420 roku, w tragicznej dla morawskiego rycerstwa bitwie pod Wyszehradem. W wyniku tego dwa lata później Malenovice przeszły na możny ród Lichtenburków, stojących w trakcie wojen husyckich po stronie katolickiej. Około 1427 roku zamek zdobył odział sierotek (odłam radykalnego skrzydła husytów), a następnie osiadł na nim Smil z Moravan, pustoszący przez kolejne dziesięć lat okoliczne majątki katolików. Po wielkiej klęsce radykalnego skrzydła husytów w bitwie pod Lipanami w 1434 roku, Malenovice powróciły w pełnoprawne ręce rodu panów z Lichtenburka.
Od 1484 roku właścicielem zamku był Vilém Tetour z Tetova, który uczynił z Malenovic rodowe gniazdo i rozbudował zamek. Jego potomkowie posiadali budowlę do 1570 roku, wprowadzając w XVI stuleciu wczesnorenesansowe modernizacje, nad którymi prace zakończono około 1541 – 1547 roku. W latach 1573 – 1623 Malenovice były własnością Bítovškich ze Slavíkovic. Następnie po dość długich sporach majątkowych zamek kupił hrabia František Karel Lichtenštejn-Kastelkorn, który do 1747 roku przekształcił Malenovice w barokową rezydencję. Jej ostatnimi prywatnymi właścicielami przed nacjonalizacją w 1946 roku była rodzina Šternberków.
Architektura
Zamek zbudowano na skalistym cyplu wzgórza Skalka, ograniczonym od południa niskimi, ale bardzo stromymi, nieprzystępnymi skarpami. Stoki były strome także od zachodu, gdzie opadały do wąskiej doliny strumienia Baláš, natomiast łagodniejsze od północy, gdzie obniżały się ku dolinie zalewowej rzeki Dřevnicy, i wschodu, gdzie po parudziesięciu metrach teren zaczynał się wznosić ku szczytowi wysokiego wzgórza. Od bardziej dostępnej strony wschodniej postanowiono zabezpieczyć się usypaniem dwóch ziemnych wałów i przekopaniem między nimi dwóch rowów. Wały ochraniały również położone na północy prostokątne w planie podzamcze.
Zamek otrzymał kształt zbliżony do owalu o wymiarach 55 x 30 metrów, wyznaczony przez mury obronne o grubości 2 metrów, poprowadzone wzdłuż krawędzi zbocza. Jego narożniki były zaoblone, czy też ukształtowane licznymi krótkimi, prostymi odcinkami, jedynie południowa, przystawiona do zbocza część była długa i prosta. Budowla składała się z wewnętrznej części o wymiarach 35 x 25 metrów, stanowiącej wschodnią część założenia i nieco mniejszej części zachodniej, zewnętrznej, o charakterze podzamcza, której mur obejmował od północy rdzeń zamku, zapewniając dodatkową ochronę czoła zamku. Od strony wschodniej i północnej zamek chroniła fosa.
Na dziedzińcu, przy najbezpieczniejszej południowej kurtynie muru, wzniesiono dwuprzestrzenny budynek mieszkalny. Być może miał on formę wieżową, przekraczającą wysokością koronę muru obronnego, ale jeszcze wyższa budowla mogła być wysunięta przed mur obwodowy w stronę fosy po stronie wschodniej. Jej mury były w przyziemiu masywne, sięgające 2,5 metra grubości, co wskazywałoby na znaczną wysokość. Usytuowanie wieży w takim miejscu nie byłoby przypadkowe, zasłaniałaby bowiem zabudowania mieszkalne od strony wyższego wzgórza. Na zachód od dwuprzestrzennego budynku, w tej samej linii wybudowano kolejny, nieco węższy i zapewne niższy dom o wymiarach 18 x 7,5 metra, sięgający zachodniej części dziedzińca. W jego elewacji od strony dziedzińca znajdowały się trzy niewielkie ostrołukowe okna o silnym rozglifieniu.
W połowie XV wieku dolną, zachodnią część zamku wzmocniono czworoboczną wieżą bramną, usytuowaną obok starszej, wówczas zablokowanej bramy. Ponadto wzniesiono kolejną czworoboczną wieżę bramną, umieszczoną tuż przed fosą i mostem prowadzącym na zamek. Dziedziniec zachodni zajęły dwa budynki dostawione do wewnętrznych ścian muru obronnego: starszy z połowy XV wieku na południowym – zachodzie i młodszy z końca XV wieku na zachodzie, od strony zewnętrznej podparty masywną przyporą. Budynek południowy był dwuprzestrzenny na poziomie przyziemia. Zachodni, jednoprzestrzenny uzyskał bardzo nieregularną formę ze względu na konieczność dopasowania do muru obronnego, wieży bramnej z aneksem i skrzydła południowego.
Pod koniec XV wieku w górnej części zamku dobudowano na północy dwa budynki, usytuowane w niewielkiej odległości od siebie, znacznie pomniejszające i tak niewielki dziedziniec. Nie wiadomo natomiast czy nadal funkcjonowała masywna czworoboczna wieża po wschodniej stronie muru obronnego. Przypuszczalnie została ona zniszczona lub uszkodzona w trakcie wojen husyckich i następnie rozebrana, natomiast obronność zamku przywrócono podwyższając mur obronny i zwieńczając go regularnie rozmieszczonymi wykuszami konstrukcji szachulcowej. Ponadto dolne partie muru przeprute zostały strzelnicami. U schyłku średniowiecza zniesiono też podział na dwa dziedzińce, przy czym dominanta wysokościowa zabudowy zamku przesunięta została z części wschodniej na zachodnią, co zasadniczo odróżniało zamek późnogotycki od XIV-wiecznego. Co więcej na drugi koniec budowli przeniesione zostały najważniejsze pomieszczenia mieszkalno – reprezentacyjne zamku, podczas gdy najważniejsze pomieszczenia gospodarcze znalazły się w północnej części dawnego głównego dziedzińca (między innymi kuchnia z wysokim kominem).
W XV-wiecznym skrzydle zachodnim przyziemie zajmowała pojedyncza podwyższona przestrzeń przykryta sklepieniem kolebkowym ostrołukowym, zaś nad nią na piętrze usytuowano reprezentacyjną aulę. Komnatę tą przykrywał drewniany strop o nietypowej i unikalnej dla późnego średniowiecza konstrukcji. Jego belki umieszczono w murze bezpośrednio w trakcie budowy. Nie zostały one opracowane pod kątem wizualnym, lecz do ich dolnych boków przymocowano podsufitkę, która całkowicie je zakrywała. Konstrukcja podsufitki, zbudowana z jodłowych drewnianych desek o wysokości 2 cm, od spodu nie była otynkowana. Już w pierwszej połowie XVI wieku strop został usunięty. Pierwotnie płaską przestrzeń stropową zaopatrzono dodatkowo w sklepienie kolebkowe, choć osadzone w murze belki zachowano.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w całości, lecz niestety w formie uzyskanej w trakcie renesansowych i barokowych przekształceń. Spowodowały one ujednolicenie bryły zamku i zatarcie jego obronnego charakteru, między innymi poprzez podwyższenie budynków mieszkalnych i przeprucie nowożytnych okien. Rezydencja jest otwarta odpłatnie dla turystów od kwietnia do października.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Kohoutek J., Vácha Z., Vrla R., Nové poznatky o stavebním vývoji hradu Malenovic ve středověku, „Archæologia historica”, 25/2000.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.
Vrla R., Hrad Malenovice – výsledky průzkumů prováděných v letech 2017-2018, „Průzkumy památek XXV”, 2/2018.
Vrla R., Stavebně historický průzkum půdních prostor východní části jádra hradu Malenovice, „Průzkumy památek VIII”, 1/2001.