Historia
Zamek zaczęto budować na początku XIII wieku, z powodu zapotrzebowania na nowe centrum administracyjne w zachodniej części kraju. Pierwotnym centrum regionu był stary gród kasztelański Sedlec, który prawdopodobnie przestał funkcjonować w chwili, gdy pobliskie ziemie zostały zajęte przez cesarza Fryderyka Barbarossę. Panowanie Staufów nad regionem trwało do lat 90-tych XII wieku. Zamek Loket po raz pierwszy pojawił się źródłach pisanych w 1227 roku, kiedy to odwiedził w nim Przemysła Ottokara I pewien dominikanin z Ratyzbony, który próbował namówić władcę do udziału w krucjacie. Następnie zamek odnotowany został w 1234 roku, jako własność Przemyślidów zarządzana przez burgrabiego Sulislava („Zulislaus purchravius de Loket”). Pierwotnie znany był on pod nazwą czeską, później także pod niemieckimi nazwami Elnpogen lub Elbogen oraz łacińską Cubitum. W 1240 roku wspomniano o „capella castri Ellenpogen”, natomiast w 1253 roku użyto nazwy Lochet, przy wzmiance o miejscowym kasztelanie Jarošu.
Znaczenie zamku jako granicznej twierdzy było bardzo duże. W 1227 roku Przemysł Ottokar I zbierał w Loket wojsko na wyprawę do Austrii, w 1239 roku Wacław I przyjmował w Loket cesarza rzymskiego Konrada, a w 1317 i 1319 roku szukała na zamku schronienia królowa Elżbieta, żona Jana Luksemburskiego. Gdy w 1322 roku król Jan odzyskał utracony w XII wieku Cheb, znaczenie zamku Loket prawdopodobnie na krótko spadło. Już jednak jego następca Karol IV w Majestas Carolina, projekcie czeskiego prawa ziemskiego z lat 1349-1353, wymienił Loket pośród królewskich zamków, które nie powinny być nigdy sprzedane lub zastawione. Władca ten odbudował także warownię po pożarze z 1352 roku, a ponadto podniósł przyzamkową osadę do rangi miasta. Znaczącą rozbudowę i wzmocnienie zamku przeprowadził jego syn i następca, król Wacław IV. W okresie jego rządów, w 1398 roku na zamku przebywał burgrabia Vintíř, zaś od 1405 roku Albert starszy z Kolovrat i Libštejna, którego na urzędzie burgrabiego w 1412 roku zastąpił Jan Maleřik. W 1414 roku król zlecił mu naprawę zamku kosztem 200 kop praskich groszy.
Podczas wojen husyckich z pierwszej połowy XV wieku, w 1420 i 1427 zamek oblegany był przez buntowników, w obu jednak przypadkach bezskutecznie. W 1429 roku doszło do wewnętrznych sporów pomiędzy mieszczanami a zamkowym burgrabią Pútą z Ilburka, zaognionymi do tego stopnia, iż mieszkańcy Loket zaatakowali i zdobyli zamek, który został na pewien czas pozbawiony swego zarządcy. W 1434 roku cesarz Zygmunt oddał zamek w zastaw swemu kanclerzowi, Kašparowi Šlikovi, którego potomkowie dzierżyli Loket aż do 1547 roku. Dokonali oni późnogotyckiej przebudowy zamku na swą rodową siedzibę. Na decyzję tą z pewnością wpływ miały również zniszczenia po pożarze z 1473 roku i konieczność napraw. Zmiana właściciela zamku nie wpłynęła jednak na uspokojenie animozji z mieszczanami, które trwały praktycznie przez cały okres władania zamkiem przez Šlików. Podczas tak zwanej wojny szmalkaldzkiej z lat 1546-1547, Šlikovie jawnie sprzeciwili się Habsburgom, za co zostali ukarani konfiskatą mienia. W ten sposób ostatecznie udało się mieszczanom, którzy stali mocno po stronie Habsburgów, uzyskać od władcy warownię.
Zmiana właściciela zamku niestety przyczyniła się do jego stopniowego upadku. W 1621 roku, na początku wojny trzydziestoletniej, Loket otworzył swe bramy dla protestanckiej armii generała Ernsta von Mansfelda. Doprowadziło to już po paru miesiącach do oblężenia zamku przez cesarskie wojska generała Tilly, które zmusiły załogę zamku do kapitulacji. W 1631 roku zmienne losy wojny doprowadziły do zajęcia Loket przez Sasów, lecz już po roku miasto i zamek ponownie zostały oblężone i zdobyte przez wojska cesarskie. Spustoszenia i zubożenia miasta dopełniły czterokrotne ataki wojsk szwedzkich w końcowym okresie wojny trzydziestoletniej.
W 1788 roku podupadły zamek został przebudowany z inicjatywy miasta na więzienie. Prace nad przystosowaniem budowli do nowej funkcji trwały aż do roku 1828 i niestety wiązały się z niepowetowanymi zniszczeniami i zmianami w pierwotnej architekturze zamku. Między innymi zburzono wówczas część romańskich zabudowań, a wiele innych gruntownie przekształcono. W okresie romantyzmu Loket znalazł swojego entuzjastycznego wielbiciela w osobie niemieckiego poety Johanna Wolfganga von Goethe, który wielokrotnie odwiedzał miasto. W XX wieku wiezienie zostało zamknięte, natomiast w 1950 roku zamek uznano za chroniony prawem zabytek.
Architektura
Zamek założono na skalistej górze w zakolu rzeki Ochrzy, która pozostawiała jedynie wąski przesmyk po północno – wschodniej stronie oraz miejsce na południu, wykorzystane później przez przyzamkową osadę i miasto. Po północno – zachodniej stronie zamku, zbocza opadające ostro w dolinę ku rzece Ochrzy, utworzyły naturalną, praktycznie niemożliwą do sforsowania barierę, natomiast po przeciwnej stronie stoki były znacznie łagodniejsze. Tamtędy też poprowadzona została droga dojazdowa do zamku. W planie Loket miał kształt wydłużonego owalu, zabezpieczonego grubym murem obronnym, a od północy i zachodu dodatkowo wąskim, skalistym grzbietem, na którym usytuowano czworoboczną wieżę – bergfried, budowlę przeznaczoną jedynie do czasowego zamieszkiwania na czas zagrożenia. Główny romański budynek mieszkalny przypuszczalnie znajdował się po przeciwnej stronie, we wschodniej części dziedzińca.
Wieża główna usytuowana została na skalnej grani, pod skosem w stosunku do osi zamku. Jej mury wzniesiono z kwadr, miejscami boniowanych, na rzucie kwadratu o bokach długości 8 metrów. Ponad ciemnym przyziemiem posiadała ona jeszcze dwa piętra mieszkalne, przy czym parter zwieńczony był płaskim stropem, natomiast piętra sklepiono. Pierwsze piętro oświetlone było przez dwa wąskie otwory okienne i wyposażone w latrynę oraz kominek. Latrynę utworzono w grubości muru, nietypowo wysoko nad podłogą pomieszczenia, aby zapewnić dobrą cyrkulację powietrza i jego wywiewanie przez jeszcze wyżej umieszczony otwór wentylacyjny. Latryna nie posiadała drzwi, być może nie było też rynny odprowadzającej fekalia poza elewację wieży. Ponadto archaicznie zaprojektowano kominek, którego komin prowadził przez boczną ścianę wieży, co mogło utrudniać usuwanie dymu. Drugie piętro wieży było kondygnacją wejściową, z romańskim, półkoliście zamkniętym portalem po stronie północno – zachodniej, który połączony był kładką z chodnikiem straży w koronie muru obronnego. Umożliwiło to włączenie wieży w fortyfikacje zamku, przy jednoczesnym ominięciu kondygnacji mieszkalnej, a zapewnieniu wejścia na górną część wieży, która pierwotnie zakończona była krenelażem. Czworoboczny kształt wieży zamiast cylindrycznego, przejawiał wpływy architektury Stauffów z Górnego Palatynatu oraz udział frankońskich strzech budowlanych na przygranicznym terenie Czech (podobnie jak w niedalekim zamku Cheb).
Obok wieży głównej, na skale po stronie północno – wschodniej, stał czworoboczny budynek zwany Felsstubenhaus. Być może był to najstarszy, romański budynek mieszkalny na zamku. Mógł on być połączony drewnianym mostkiem lub nadwieszanym gankiem z wieżą, ale od strony budynku portal utworzono w niej wtórnie, być może dopiero w XVI wieku. Reszta grzbietu za Felsstubenhausem, wydłużona w kierunku północnym z widokiem na rzekę, otrzymała zabudowę jeszcze w najstarszej fazie. Umieszczono tam romańską kaplicę – rotundę, wzniesioną z dużych, precyzyjnie ociosanych kwadr. Jej nawa miała jedynie 3,6 metra zewnętrznej średnicy, co stawiało ją jako jedną z najmniejszych na terenie Czech. Po wschodniej stronie nawy znajdowała się półkolista, sklepiona konchą, apsyda. Nawa przykryta była kopułą, posiadała też zamykaną drzwiczkami wnękę w ścianie północnej. Jedyne oświetlenie prawdopodobnie zapewniało małe, rozglifione okienko na osi apsydy. Wejście do rotundy usytuowano od południa, lecz nietypowo było zwrócone nieco w stronę wschodnią, zapewne ze względu na włączenie rotundy w linię muru obronnego. W pobliżu rotundy usytuowana była bardzo głęboka studnia, sięgająca 54,5 metrami w głąb skały.
Część dziedzińca zapewne początkowo zajmowała zabudowa gospodarcza, dla której utworzono wgłębienia w podłożu oraz sklepioną kolebkowo piwnicę z końca XIII lub początku XIV wieku. W partii wschodniej usytuowany był wspomniany powyżej romański pałac, podłużny w planie, przystawiony do muru obwodowego, przebudowany w czasach Karola IV, po pożarze z 1352 roku. We wschodniej części muru obwodowego znajdowała się także najstarsza brama wjazdowa, a sam mur wzmocniony był dwoma lub trzema wysuniętymi przed obwód obronny basztami, czy też wieżami. Dwie mogły mieć formę półkolistą, trzecia natomiast, usytuowana najbliżej bergfriedu, zapewne była czworoboczna. Jako, że wszystkie miały niewielkie rozmiary, mogły powstać pod wpływem południowych obwarowań zamku praskiego. Kolejna romańska budowla o formie czworobocznej wieży, znajdowała się na skalnym występie po stronie północnej. Wieża ta wznosiła się nad drogą dojazdową do miasta i miała duże znaczenie dla obronności zamku. Podobnie jak bergfried wzniesiona została z boniowanych ciosów.
W okresie panowania Wacława IV zamek został znacznie rozbudowany, przez co zmianie uległ wjazd na jego teren. Za wieżą główną w skalnym grzbiecie przebito nową drogę wjazdową (podobnie jak na zamku Přimda), która prowadziła na dziedziniec okrążając zamek od strony zachodniej, południowej i południowo – wschodniej. Zamek został także powiększony po stronie zachodniej przez dobudowanie małego przedzamcza o szerokości 5-7 metrów, zamkniętego od wschodu grzbietem skały z czworoboczną wieżą, a od zachodu budynkiem margrabstwa (nie można wykluczyć, iż budynek ten powstał już w okresie romańskim, jako część najstarszej zabudowy mieszkalnej zamku, związanej z położonym na południu romańskim kościołem). Dom margrabstwa z powodu stoku wzgórza miał lekko załamany kształt. Jego najwyższa kondygnacja początkowo była zapewne konstrukcji drewnianej lub szachulcowej i poprzez ganek na murze ponad bramą, połączona z główną wieżą na zamku górnym. Od południa wjazd na przygródek chroniło niewielkie, czworoboczne przedbramie, a na południowej stronie droga ciągnęła się obwarowanym korytarzem, pod okiem obrońców z zabudowy na zamku górnym po stronie północnej.
Na dziedzińcu zamku górnego za Wacława IV zabudowano i przekształcono cały obszar od romańskiej wieży głównej, na wschód i północ aż do rotundy. Przy południowej kurtynie, w pobliżu wieży, pod koniec XIV wieku wzniesiono tzw. dom hejtmaństwa. Był to pierwotnie wysoki, dwupiętrowy budynek o charakterze wieżowej budowli, utworzony na planie trapezu, z fasadą od strony dziedzińca przystawioną do starszego muru obwodowego oraz z zewnętrzną ścianą wysuniętą przed mur romański, co zwiększyło przestrzeń budynku, a także znacząco zaakcentowało go wizualnie. Dodatkowo narożniki pałacu zaopatrzono w boniowanie podkreślając jego wyodrębnienie z pozostałych zabudowań. Budynek wyposażono w piwnice z dwiema sklepionymi kolebkowo komorami, z których do zachodniej prowadził siodłowy gotycki portal. Parter dzielony był na dwa, mniej więcej równe pomieszczenia. Był on oczywiście połączony z sąsiednimi skrzydłami, zwłaszcza z zabudowaniami zachodnimi, gdzie później znajdowała się kuchnia zamkowa. Na pierwszym piętrze znajdowała się jedna duża reprezentacyjna sala z płaskim stropem, oświetlana od południa czterema oknami osadzonymi w głębokich niszach z bocznymi ławami. Prawdopodobnie zbliżony wygląd miało drugie piętro pałacu. Pomiędzy pałacem a romańską wieżą usytuowano wspomniany niski budynek kuchni z wnętrzem o czterech filarach, które podtrzymywały komin wychodzący przy wąskiej uliczce przy wieży.
Późnogotycka przebudowa rodu Slików z XV wieku doprowadziła głównie do polepszenia na zamku warunków mieszkaniowych. We wschodnim skrzydle umieszczono wówczas kaplicę z prezbiterium usytuowanym na starszej półokrągłej baszcie. Przeniesiono także kuchnię, na jej miejscu przedłużając budynek mieszkalny oraz zbudowano po stronie północnej, obok romańskiej rotundy nowe skrzydło pałacowe. Samą rotundę przekształcono wówczas na cylindryczną klatkę schodową. Przebudowano również romański budynek na północnym skalnym występie i wzniesiono półokrągłą północną basteję – przystosowaną do obrony ogniowej i czuwającą nad zamkiem od strony rzeki. Od strony miasta wzniesiono natomiast nowy pas obwarowań, wzmocniony półokrągłymi, otwartymi od strony wewnętrznej basztami.
Stan obecny
Loket jest obecnie jednym z najlepiej zachowanych i znanych zamków na terenie Czech, rozpoznawalnym także przez swoje majestatyczne położenie na wzgórzu w zakolu rzeki, ponad miastem. Tym większą stratą są późne zniszczenia najstarszych elementów zamku, jakie zostały dokonane w trakcie XIX-wiecznej przebudowy na więzienie. Prawdopodobnie najcenniejszym elementem zamku jest dziś romańska wieża – bergfried, zachowana w całości, włącznie z blankami. Z najstarszego okresu zamku przetrwała też jedna z obłych wież południowych, rotunda oraz czworoboczna wieża północna, obecnie wtopiona w skrzydło mieszkalne z okresu gotyku. Pozostałe zabudowania zamku datowane są na okres od XIV do XVI wieku, przy czym część z gotyckich budynków znajduje się na romańskich pozostałościach. Nie zachowały się rozebrane pomieszczenia po wschodniej stronie bergfriedu. Dla turystów zabytek otwarty jest codziennie w okresie od marca do listopada w godzinach od 9.00 do 16.00 (w sezonie turystycznym do 17.00 i 18.30).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Anderle J., Pozdně románský hrad Loket, „Průzkumy památek”, 1/1998.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.
Záruba F., Hrady Václava IV. Od nedobytného útočiště k pohodlné rezidenci, Praha 2014.