Historia
Za budowniczego zamku uważa się Zygmunta Děčínskiego z Vartenberka, który w 1422 otrzymał od cesarza Zygmunta Luksemburczyka majątek dawnej komturii zakonu krzyżackiego z Býčkovic. Jego budowa zapewne miała na celu stanowić przeciwwagę dla pobliskiego husyckiego zamku Kalich, który Zygmunt Děčínski bez powodzenia próbował atakować jesienią 1421 roku. Pierwsza pisemna bezpośrednia wzmianka o zamku Litýš pochodzi z 1432 roku, kiedy to wspomina się jego burgrabiego Mikołaja z Lhoty, musiał jednak zostać zbudowany przed 1427 rokiem, kiedy to Zygmunt przekazał go w wianie swej małżonce Anežce (Agnieszce) ze Šternberka. W latach 1422-1423 miało miejsce oblężenie przez husytów innego zamku Zygmunta zwanego Panna, a wydarzenia te lub ostateczna utrata tamtej warowni mogła doprowadzić do starań o zabezpieczenie dóbr Vartenberka i podjęcie budowy nowego zamku. O jego pochodzeniu z okresu wojny świadczy także nazwa, która powstała od przymiotnika „lítý”, oznaczającego „okrutny”.
Po śmierci Zygmunta z Vartenberka w 1438 (zmarł zagłodzony jako więzień Albrechta Habsburga) zamek przeszedł na wdowę, Agnieszkę ze Šternberka, a po jej śmierci, zaledwie kilka miesięcy później (w 1453 roku), Litýš odziedziczyli Aleš i Zdeněk ze Sternberka. Nowi właściciele sprzedali go już w następnym roku Janowi, młodszemu synowi Zygmunta z Vartemberka. Od 1459 Litýš stał się częścią dóbr posiadanych przez Jana z Čečelic. Jego jedyna córka poślubiła wnuka Zygmunta, Krzysztofa z Vartemberka. Po jego śmierci majątek przekazano najmłodszemu synowi, Wacławowi, który w 1532 roku wymienił go z wujem Krzysztofem na kwartał Českéj Lípy. Krzysztof z Vartemberku na zamku nie mieszkał, a po jego pożarze w 1544 roku został całkowicie opuszczony.
Architektura
Zamek usytuowano na skalistym, wysokim na 486 metrów n.p.m. wzgórzu, o najbardziej stromych skarpach od strony północnej i północno – wschodniej. Przystęp do rdzenia warowni możliwy był od południa, po zachodniej stronie zbocza, poprzez ziemno – kamienno – drewniane obwarowania, wydzielające po stronie południowej trzy szerokie pasy międzymurza, z których część wykorzystano jako drogę wjazdową. Pierwsza brama flankowana była z lewej strony czworoboczną, nieregularną w planie budowlą o wymiarach 7,8 x 6 metra, zorientowaną wzdłuż osi podłużnej prawie zgodnie z kierunkiem drogi. Fundamenty budynku były niskie, był więc on zapewne lżejszej konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Kolejna budowla, rodzaj otwartej od tyłu baszty, zabezpieczał zamek na wysokości drugiej bramy. Baszta ta miała trapezoidalny plan o wymiarach 7,5 x 7-8 metrów, występujący przed obwarowania zamku w stronę północo – zachodnią.
Za drugą bramą droga ostro skręcała w prawo, na wyżej położony teren, aby wejść w trzecią bramę tuż pod głównymi murami zamku. Mur pomiędzy drugą a trzecią bramą na północy zapewne stykał się ze skałą na której posadowiono górną część zamku, tworząc niewielki, zbliżony do trójkątnego, przejazdowy dziedziniec bez śladów zabudowań. Droga wiodła z niego następnie na południe, szerokim na 5-7 metrów międzymurzem będącym pod kontrolą obrońców zamku górnego. Jego obwarowania na wysokości trzeciej bramy, po jej zachodniej stronie, tworzyły rodzaj trójkątnego w planie bastionu czy też baszty o konstrukcji drewniano – glinianej. Na południowym – zachodzie budowniczowie przycięli fragment skały, tworząc przejście o szerokości 3 metrów, prawdopodobnie część drogi dojazdowej.
Ostatni etap drogi dojazdowej najpewniej prowadził południowym międzymurzem na południowo – wschodnią stronę zamku, gdzie była usytuowana główna brama na dziedziniec zamku górnego. Odcinek ten znajdował się pod kontrolą położonego wyżej tarasu (umieszczonego pod budynkiem mieszkalnym zamku górnego) zaopatrzonego w obwarowania drewniano – ziemne, być może z jakąś konstrukcją basztową w narożniku zachodnim, kluczowym dla obronności i zabezpieczenia całej drogi dojazdowej.
Rdzeń warowni miał z grubsza kształt trójkąta o dwóch skalistych poziomach umieszczonych na rożnych wysokościach (niższym południowo – zachodnim i wyższym północno – wschodnim) otoczonych kamiennym murem o grubości około 2,5 metra, spajanym wapienną zaprawą. W najwyżej położonej północnej części zamku górnego być może znajdowała się wieża główna, przy czym północny narożnik muru obwodowego był wyraźnie zaokrąglony. Południową podstawę zamku górnego zajmował budynek mieszkalny o wymiarach 29 x 8,7 metra, o prawdopodobnie trójdzielnym przyziemiu. Każde z jego trzech pomieszczeń miało zbliżoną wielkość o długości około 9-10 metrów, możliwe też, iż środkowe pomieszczenie pierwotnie dzielone było na dwa mniejsze. Interesującą cechą budynku było umieszczenie go w takim miejscu, iż przez niego albo w bliskiej od niego odległości przechodzić musiał przejazd bramny. Co więcej różnica wysokości pomiędzy południowym międzymurzem a zamkiem górnym wynosiła około 5-6 metrów. Nie wiadomo jak rozwiązano ten problem konstrukcyjnie, czy zastosowano jakąś rampę lub most, a jeśli tak to czy była ona użyta na zewnątrz obwarowań, czy też w samym budynku. Z północnymi narożnikami głównego budynku mieszkalnego, od strony dziedzińca sąsiadowały dalsze, mniejsze zabudowania. Wschodnia konstrukcja miała w planie wymiary 6 x 5,5 metra i z racji usytuowania być może była powiązana z wjazdem na dziedziniec. Po południowej stronie północno – wschodniego bloku skalnego kamienne podłoże wyciosano pod kolejne zabudowania. Ze względu na skromne wymiary (szerokość 5,5 metra) hipotetycznie przyjmuje się, iż była to kuchnia, na co wskazuje także wielokątne zagłębienie z prostopadłymi krawędziami o maksymalnej szerokości 2,7 metra, które prawdopodobnie było zbiornikiem wody.
Skuteczność obrony na najbardziej zagrożonym południowym kierunku została dodatkowo wzmocniona przez dwa półkoliste bastiony, przeznaczone zapewne dla broni ogniowej. Usytuowane na różnych wysokościach, górujące nad drogą dojazdową do zamku, mogły one pokryć cały obszar południowego przedpola ogniem krzyżowym. Niżej położony bastion południowo – wschodni miał wymiary około 11 x 5 metrów i zaokrąglone narożniki, nie wystające zbyt daleko przed resztę obwarowań. Jego wschodnią stronę zabezpieczał przekop o szerokości 6 metrów. Wyżej położony bastion południowo – zachodni otrzymał średnicę około 18 metrów, a jego półkolisty kształt występował przed obwód obronny aż o 13 metrów. Uformowano go z ziemnego wału, bez śladów konstrukcji murowanych, a pierwotnie zapewne zwieńczono jakąś formą fortyfikacji drewnianych.
Stan obecny
Zamek to obecnie bardzo słabo zachowane relikty niektórych partii murów. W najlepszym stanie znajduje się południowa kurtyna głównego obwodu dochowana maksymalnie do około 5 metrów wysokości oraz mniejsze fragmenty po stronie północnej. Wstęp na ich teren jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Sýkora M., Kalich, Panna a Litýš – tři hrady doby husitské na Třebušínsku, „Castellologica Bohemica”, 13/2012.