Historia
W XIII wieku Litovice należały do Ŕehníka z Litovic, który po raz pierwszy pojawił się w źródłach historycznych w 1266 roku jako królewski podkomorzy. Był on bratem praskiego biskupa Jana III z Dražic, bliskiego współpracownika króla Przemysła Ottokara II. Okazałą wieżę mieszkalną ufundowali w Litovicach około 1330 roku synowie Řehníka: Řehník oraz Jan IV z Dražic.
Jan IV z Dražic był wybitną postacią w czeskim Kościele. Wdał się on w spór z zakonami żebraczymi dotyczący obsadzania stanowisk proboszczów, aż w związku z oskarżeniami musiał udać się do Awinionu, aby przedstawić papieżowi swoje racje. W trakcie długiego pobytu na dworze papieskim spotkał się z południowo francuskim środowiskiem kulturowym, a po powrocie do Czech przywiózł wiele nowych pomysłów i idei oraz mistrza budowlanego, który następnie uczestniczył w projektach budowlanych inicjowanych przez biskupa (między innymi zamek i most w Roudnice nad Labem, zamek Dražice). Wpływ budownictwa południowo francuskiego pojawił się także w trakcie budowy wieży mieszkalnej w Litovicach, w wystroju komnat piętra, kształcie otworów okiennych i ich osiowym rozstawieniu. Francuzi po przeszkoleniu miejscowych murarzy zapewne wrócili do ojczyzny, pozostawiając wykończeniowe prace budowlane w Litovicach miejscowym budowniczym, którzy między innymi zaimplementowali w budowli rodzime sposoby ogrzewania.
Panowie z Dražic dość szybko sprzedali Litovice, gdyż już w drugiej połowie XIV wieku wieża należała do Peška z Příboju, a w 1391 roku do Pavla i Václava z Jenštejna, braci arcybiskupa Jana z Jenštejna. Pod koniec XIV stulecia Litovice przejął Zachař ze Svinař, który w 1405 roku chciał je sprzedać, lecz ostatecznie na zamku do 1500 roku mieszkał jeszcze jego syn Jan i wnuk Bohuslav.
W okresie gdy właścicielami Litovic byli panowie ze Svinař lub ich następcy, Chrtovie ze Rtína, a więc między 1524 a około 1539 rokiem, wieża uległa pożarowi. Jej naprawa wiązała się z pierwszą renesansową przebudową. Kolejni właściciele zmieniali się dość często, dokonując w XVI i XVII stuleciu kolejnych przekształceń. W czasie wojny trzydziestoletniej budynek był w bardzo złym stanie, lecz odnowiono go w drugiej połowie XVII stulecia. W XVIII wieku nie spełniał już nowożytnych wymagań rezydencjonalnych, przestał pełnić funkcję mieszkalną i został przebudowany na spichlerz.
Architektura
Rycerska siedziba w Litovicach zajmowała zachodni kraniec wsi, od północy ograniczony łagodnym stokiem wzniesienia, a od południa drogą wiodącą do osady i strumieniem wpadającym na wschodzie do rozległego stawu. Kilka kolejnych stawów na południu i południowym – wschodzie wraz z licznymi małymi ciekami wodnymi, zapewne sprawiało, iż w średniowieczu okoliczne obszary były podmokłe, miejscami bagienne. Mogło to mieć znaczenie dla obronności Litovic, pozbawionych większych wyniosłości terenu.
Głównym elementem zabudowy był masywny budynek wzniesiony na planie prostokąta o czterech kondygnacjach nadziemnych i piwnicy. W jego południowej części usytuowano prostokątny ryzalit z jednym narożnikiem zaokrąglonym, mieszczący kaplicę i klatkę schodową. Drugi ryzalit, który mieścił prawdopodobnie latrynę, występował z elewacji zachodniej, przy narożniku północnym. Mury budynku były grube, zwężały się w miarę pięcia w górę, lecz jeszcze na poziomie pierwszego piętra miały 1,45 metra, a na poziomie drugiego piętra 1,2 metra. XIV-wieczne wejścia usytuowano po północnej stronie: jedno prowadziło do pomieszczenia parteru a drugie na pierwsze piętro. To drugie, osadzone w ostrołucznym portalu, musiało być poprzedzone zewnętrznymi drewnianymi schodami lub drabiną, które można było łatwo zdemontować w razie zagrożenia i odciąć budynek od napastników. Układ pomieszczeń prawdopodobnie był taki sam na wszystkich piętrach: jedna większa komora po stronie zachodniej i nieco mniejsza, zbliżona do kwadratu po stronie wschodniej, choć poszczególne pomieszczenia mogły być też dzielone ściankami działowymi na mniejsze izby. Pierwotnie wieżę otaczał obwód obronny, fosa i ziemny wał, być może zwieńczony dodatkowo palisadą bądź częstokołem. Poza głównym budynkiem musiała się znajdować kuchnia oraz pomocnicze zabudowania gospodarcze (np. stajnie, spichrze itp.).
Parter najpewniej pełnił funkcje gospodarcze, przy czym jego wschodnia część położona była wyżej i była niższa niż zachodnia z powodu podsklepionej piwnicy. Zachodnia część mieściła schody do piwnicy, usytuowane naprzeciwko wejścia do budynku. Oświetlana była sześcioma oknami, w większości o formie czworobocznych, chronionych żelaznymi kratami otworów z wewnętrznymi rozglifieniami. Okno wschodnie w ścianie południowej było większe od pozostałych i zamknięte w nadprożu pięciolistnym maswerkiem. Ze względu na odmienny charakter, przypuszczalnie doświetlało ono izbę oddzieloną przegrodą o lekkiej konstrukcji. W ścianie południowej znajdowała się także zamykana drzwiczkami wnęka ścienna. Jednolitą przestrzeń wschodniej części parteru oświetlało pięć czworobocznych okien, zgrupowanych w symetryczne pary: wschodnią i północną. Od południa znajdowało się przejście do małej komory w ryzalicie, doświetlanej ostrołucznym oknem. Parter nie był natomiast połączony ze spiralną klatką schodową, ani z ryzalitem zachodnim. W tym ostatnim kończył się szyb kanalizacyjny górnych latryn, opróżniany przez otwór w ścianie zachodniej, prawdopodobnie skierowany do podmokłego rowu lub strumienia.
Jedyna średniowieczna piwnica znajdowała się pod wschodnią częścią budynku. Była to także jedyna podsklepiona kondygnacja, zwieńczona sklepieniem krzyżowym bez żeber i gurt, opartym na pojedynczym, środkowym, prostokątnym w przekroju filarze. Filar ten ze względów statycznych jako jedyny w budynku wykonany został z piaskowca, a nie z opoki. Do piwnicznego pomieszczenia wchodziło się szyją z poziomu lekko zagłębionej zachodniej części parteru, przez portal, którego obramienie wykorzystywane było do ostrzenia noży lub broni. Portal zamykany był drzwiami, które można było od wewnątrz blokować ryglem osadzanym w otworze w murze. Wszystkie pięć okien piwnicznych umieszczono osiowo poniżej okien parteru (po dwa od północy i południa, jedno południowe). W murze zachodnim oprócz portalu wejściowego znajdowała się wnęka ścienna. W południowym murze piwnicy funkcjonowało przejście półkolistym portalem do małej komory z zamykaną drzwiami wnęką magazynową po stronie wschodniej, i dalej do klatki schodowej w części zachodniej. Portal południowy jako jedyny otwór piwnicy nie znajdował się na osi sklepienia. Został przesunięty w kierunku zachodnim, tak aby klatka schodowa jak najmniej sięgała w głąb piwnicy (próg portalu znajdował się wyżej niż posadzka piwnicy).
W XIV wieku na pierwszym piętrze znajdowały się pomieszczenia mieszkalne, lepiej oświetlone i ze ścianami w pierwszej połowie XVI wieku ozdobionymi polichromiami o ornamentalnych i figuralnych dekoracjach. Układ okien pomieszczenia zachodniego przypominał ten z parteru, ale był jeszcze bardziej symetryczny (dwie pary umieszczonych osiowo otworów na ścianie północnej i południowej, kolejne okno na osi ściany zachodniej, skrajne okno południowo – wschodnie). Okna były czworoboczne, prawie wszystkie zwieńczone ślepymi, trójlistnymi maswerkami, osadzone we wnękach z bocznymi siedziskami. Okno zachodnie było większe od pozostałych, prawdopodobnie z bardziej rozbudowanym maswerkiem. Różniło się także skrajne, wschodnie okno ściany południowej, z maswerkiem trójlistnym, ale nie ślepym, oraz z wnęką zakrzywioną przez sąsiednią klatkę schodową. Wnęki okienne uzyskały niezwykłą geometrię, z wierzchołkami praktycznie poziomymi, a podstawami nieznacznie wznoszącymi się. Naprzeciwko głównego wejścia do budynku drewniane schody prowadziły na drugie piętro, przy wspólnym podeście półkolisty, profilowany portal łączył się z pomieszczeniem wschodnim, natomiast w północno – zachodnim narożniku prostszy, półkolisty portal wiódł do latryny. Ponadto w ścianie południowej umieszczono dwa małe otwory, przypuszczalnie wentylacyjne. Strefę wejściową pomieszczenia ze schodami wydzielono od pozostałej części drewnianą przegrodą na linii wschód – zachód. Latryna zajmowała południową część ryzalitu (ze względu na szyb kanalizacyjny górnej latryny), była wentylowana przebitymi w odpowiednich miejscach otworami i zamykana drzwiami z ryglem w celu zapewnienia prywatności. Co ciekawe okno latryny miało ozdobną formę z maswerkiem.
Komnata wschodnia pierwszego piętra ogrzewana była komikiem w południowo – wschodnim narożniku i oświetlana pojedynczymi oknami od północy i południa. Dominującym otworem było w niej pośrodku ściany wschodniej sklepione przejście prowadzące do wykusza. Strefę klatki schodowej doświetlało stosunkowo duże okno ze ściętą krawędzią i profilem, małe okno znajdowało się też w sąsiedniej komorze ryzalitu. Z tego przedsionka na klatkę schodową wchodziło się przez portal zabezpieczany ryglem. Komnata wschodnia, podobnie jak zachodnia pokryta była gotyckim tynkiem o barwie ochry oraz przykryta drewnianym stropem.
Drugie piętro w średniowieczu było najbardziej reprezentacyjną kondygnacją. Jego środkową część zajmowała podłużna sień o szerokości 5,5 metra, ograniczona od wschodu murowaną ścianą działową, a od zachodu drewnianą przegrodą. Sień mieściła po wschodniej stronie schody, a oświetlana była od północy i południa okazałymi, bogato profilowanymi, ostrołukowymi oknami z bocznymi siedziskami. Po stronie zachodniej sień otwarta była na korytarz z piecem i kolejnymi schodami do niewielkiej izdebki, obok których znajdowało się przejście do latryny w ryzalicie. W ścianie północnej obok użytkowego, zwykłego okna znajdowała się wnęka ścienna z wielobocznym nadprożem, zamykana drewnianymi drzwiczkami. Kolejne dwie wnęki ścienne znajdowały się przy narożniku północno – zachodnim, przy czym każda z nich była wentylowana osobnym otworem, zapewne utworzonym w związku z pobliskim piecem.
Południowo – zachodnią część drugiego piętra zajmowała izba o wymiarach 5,8 x 6 metra i wysokości 4,3 metra, z wnętrzem wyłożonym drewnianą okładziną, zapewniającą lepszą akumulację ciepła niż kamienne ściany. Jej oświetlenie zapewniała charakterystyczna dla wielu XIV-wiecznych zamków czeskich triada południowych okienek (np. Bezděz, Karlštejn), z których mniejsze, osadzone najwyżej, mogło służyć do odprowadzania dymu, jeśli w pomieszczeniu funkcjonowało nieco archaiczne, otwarte palenisko. Kolejne, rozglifione do wnętrza, prostokątne, dające dużo światła okno umieszczono wysoko, pod stropem w ścianie zachodniej.
Wielka komnata wschodnia na drugim piętrze posiadała podłogę o 30 cm wyżej położoną niż w zachodniej części budynku. Oświetlana była dużym ostrołukowym i profilowanym oknem przeprutym pośrodku ściany wschodniej, mniejszym oknem ostrołukowym południowym oraz podobnym oknem północnym. Oprócz tego okna w ścianie północnej znajdowała się zamykana drzwiczkami półka ścienna, której wnętrze wentylowane było małym otworem. Ogrzewanie komnaty zapewniał kominek w północno – wschodnim narożniku, a wąskie przejście prowadziło do południowego ryzalitu, gdzie pomieszczenie o wysokiej jakości kamieniarki najpewniej służyło jako kaplica. Choć była ona nietypowo usytuowana w przejściu między klatką schodową a główną komnatą, można było ją odizolować z obu stron drzwiami zamykanymi na rygle. Ponadto klatka schodowa w ryzalicie była prywatnym przejściem właściciela, zapewne dostępnym jedynie dla wybranych osób. Łączyła ona pomieszczenia mieszkalne ze skarbcem na poziomie piwnicy, z pominięciem parteru. Kaplicę oświetlało południowe ostrołuczne okno maswerkowe i dwa okulusy wypełnione trójliśćmi (po jednym od południa i wschodu). Do klatki schodowej światło słoneczne wpadało przez otwory szczelinowe. Z niewiadomych przyczyn kaplica nie została przykryta sklepieniem, a jedynie drewnianym stropem.
Trzecie piętro budynku w okresie gotyku prawdopodobnie było dwuprzestrzenne, ze ścianą działową w tym samym miejscu co na niższych kondygnacjach. Po całej przestrzeni przykryte było równym, drewnianym stropem, nad którym mogło funkcjonować poddasze. Trzecie piętro, choć mniej reprezentacyjne od niższej kondygnacji, mogło również pełnić funkcje mieszkalne, przykładowo dla mniej ważnych członków rodziny lub służby. W odróżnieniu od pierwszego i drugiego piętra nie posiadało w ryzalicie północno – zachodnim latryny, a wspomnianą już małą izbę.
Stan obecny
Budynek przetrwał w formie uzyskanej po renesansowej, barokowej i klasycystycznej przebudowie, które przekształciły jego elewacje i zmieniły pierwotne podziały wewnętrzne. Pomimo tego oprócz samych murów obwodowych ocalało wiele oryginalnych detali architektonicznych, takich jak gotyckie portale czy otwory okienne, przy czym północny portal wejściowy utworzony jest dziś z wielu rożnych elementów, które pierwotnie znajdowały się w innych miejscach (np. ślepy trójlistny maswerk z wpisaną tarczą herbową Jana IV z Dražic, nadproże, fragment portalu po lewej stronie tuż pod nadprożem). Zachodnia część parteru jest obecnie piwnicą, gdyż od XVI wieku poziom gruntu uległ podwyższeniu. Ponadto poziom posadzki piwnicy pierwotnie był aż o 1 metr niższy. Cała budowla utraciła więc na smukłości, zwłaszcza że całkowicie przekształcone zostało jej zadaszenie, pozbawione szczytów i wysokiej kalenicy. Obecnie zabytek znajduje się w rękach prywatnych i oczekuje na generalny remont.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Anderle J., Brych V., Chotěbor P., Durdík T., Fišera Z., Procházka Z., Rykl M., Slavík J., Svoboda L., Úlovec J., Encyklopedie českých tvrzí, t. 2, Praha 2000.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Praha a okolí, t. VII, red. Z.Fiala, Praha 1988.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Rykl M., Litovice – hloubkový průzkum tvrze, „Průzkumy památek II”, 1/1995.
Wirth Z., Soupis památek historických a uměleckých v království Českém od pravěku do počátku XIX. století, ročník 26. Politický okres kladenský, Praha 1907.