Historia
Kaplica św. Jerzego została zbudowana w latach 1484 – 1485, z fundacji Karla starszego z Vlašimia, przedstawiciela możnego czeskiego rodu, który zyskał na znaczeniu w czasach dynastii luksemburskiej. Karl za rządów Jerzego z Podiebradów uzyskał tytuł podkomorzego morawskiego, a w 1465 roku otrzymał w zastaw Litovel, w którym zakupił kilka budynków. W czasie wojen czesko-węgierskich panowie z Vlašima, wraz z większością szlachty morawskiej, stanęli po stronie króla węgierskiego Macieja Korwina. Ich krewnymi byli panowie z Boskovic, sąsiadami zaś Kostkowie z Postupic, co znalazło odbicie w heraldycznej dekoracji kaplicy, która początkowo służyła przede wszystkim do podtrzymywania pamięci o rodzinie panów z Vlašimia i ich bliskich.
Inspiracje do budowy kaplicy mogły zostać zaczerpnięte z ratusza miejskiego we Wrocławiu (podobieństwa w profilowaniu portali, sklepienia), wiadomo bowiem, iż siostrzeniec Karla, Václav z Boskovic uczestniczył w rozmowach dyplomatycznych w 1474 roku między Maciejem Korwinem, Władysławem Jagiellończykiem i Kazimierzem IV Jagiellończykiem, które odbyły się we Wrocławiu. Warsztat budowlany mógł także przybyć na Morawy w związku z działalnością dyplomatyczną humanisty i ołomunieckiego biskupa Tasa z Boskovic, którego współcześni postrzegali jako patrona sztuki. Ślady działalności tejże strzechy budowlanej prawdopodobnie odnaleziono również w kościele św. Maurycego w Ołomuńcu oraz w kościele Wniebowzięcia Marii Panny w mieście Vyškov.
Pierwsza wzmianka pisemna o kaplicy św. Jerzego pojawiła się w 1497 roku w miejskiej księdze, a ponadto już na samym początku tegoż roku założono przy niej bractwo Najświętszej Maryi Panny i św. Marka Ewangelisty, odnotowane za sprawą statutu założycielskiego. Celem powołania bractwa było stworzenie wspólnoty solidarnej w sprawach kosztów pogrzebów, procesji pogrzebowych, kopania grobów, opieki nad pogrążonymi w żałobie, czy modlitw za dusze zmarłych. Funkcjonowanie cechów zapewniało podobne powiązania społeczne dla rzemieślników, ale niektóre zawody, takie jak duchowieństwo czy nauczyciele, nie mogły zrzeszać się w Czechach, a służyły im bractwa. Ze statutu litovelskiego wynikało, że pierwszym pośród braci był Karel młodszy z Vlašimia, bratanek fundatora kaplicy.
Pod koniec XVI wieku wewnątrz kaplicy wzniesiono emporę, zaś na ściany nałożono renesansowe malowidła i inskrypcje. W XIX stuleciu zmodyfikowano maswerki w niektórych oknach. Gruntowną renowację kaplicy przeprowadzono po powodzi w 1997 roku, a następnie w latach 2009-2011 odrestaurowano polichromie ścienne.
Architektura
Kaplica zbudowana została w pobliżu kościoła parafialnego św. Marka, na terenie cmentarza, w jego południowo – wschodnim narożniku. Kompleks ten znajdował się nieopodal miejskich murów obronnych, które ograniczały go od zachodu i w nieco większej odległości od północy, gdzie prawdopodobnie przed obwarowaniami znajdował się jeszcze przy ulicy rząd działek miejskich. Mur ogradzający cmentarz (od północy, wschodu i południa) pierwotnie w XIV wieku miał aż 1 metr grubości, ale w drugiej połowie XV wieku zastąpiono go cieńszym, o szerokości około 0,7 metra. Do kompleksu kościelnego wchodziło się od ulicy Kościelnej, łączącej go z narożnikiem centralnie usytuowanego w mieście rynku. Wejście w murze cmentarnym znajdowało się w pobliżu kaplicy św. Jerzego, która stała w bardzo eksponowanym miejscu. W pobliżu kaplicy funkcjonował również średniowieczny budynek szkoły i plebani.
Kaplica uzyskała formę budowli orientowanej względem stron świata, salowej, z trójbocznym zamknięciem od strony wschodniej. Jej mury wzniesiono z kamienia, przy wykorzystaniu dobrze obrobionych bloków do wzmocnienia i zaakcentowania narożników, a także posadowiono na cokole ze sfazowaną górną częścią. Elewacje zewnętrzne przedzielono podokiennym gzymsem, poprowadzonym uskokami w celu ominięcia portalu i dłuższych okien. Ponadto mury kaplicy przebito w celu oświetlenia wnętrza kaplicy sześcioma oknami o różnych rozmiarach, wszystkich jednak ostrołukowych, rozglifionych i z dwudzielnymi maswerkami. Mniejsze okna utworzono na osi wzdłużnej kaplicy, w ścianie wschodniej i zachodniej, a także w murze północnym i południowym. Dwa większe zostały osadzone w zamknięciu, w ścianie północno – wschodniej i południowo – wschodniej. Ich układ był prawdopodobnie uzależniony od zamierzonego wystroju wnętrza.
Wejście do budynku prowadziło od strony północnej poprzez siodłowy (dwuramienny) portal z ostrołukowym tympanonem na którym wyrzeźbiono ukrzyżowanego Chrystusa, obok którego przypuszczalnie pierwotnie znajdowały się malowane postacie Marii i Jana Ewangelisty. Portal otrzymał bogate profilowanie z przenikającymi się wałkami oraz wysoki cokół. Drugie wejście umieszczono w ostrołukowym portalu w fasadzie zachodniej, także profilowanym z przeplatającymi się wałkami o gruszkowym przekroju, wyrastającymi z wysokiego cokołu. Na cokołach obu portali pozostawiono nieregularne pionowe rowki, być może będące konsekwencją średniowiecznej praktyki ludowej medycyny, dotkniętej licznymi przesądami, według których proszek pozyskiwany z piaskowcowych budowli sakralnych był mieszany z maściami i napojami stosowanymi w leczeniu.
Wnętrze kaplicy zostało zwieńczone sklepieniem sieciowo – gwiaździstym, którego żebra zostały spięte licznymi zwornikami o kształcie rozet i tarcz herbowych. Były to emblematy rodzin szlacheckich: panów z Boskovic, Kostków z Postupic, herby miast Brna i Litovela, herby Śląska i Dolnych Łużyc, godło króla Macieja Korwina, ku któremu skłaniał się fundator kaplicy, oraz szereg postaci świętych i aniołów. Do koncepcji sklepienia należały także dwa rysunki gwiazd, z których można wywnioskować, że sklepienie było pierwotnie pomyślane jako sfera niebieska. Co ciekawe żebra sklepienne wykonano z cegły (o gruszkowym przekroju), a za pomocą ochrowego tynku utworzono na nich iluzoryczny podział na poszczególne elementy kamieniarki. Żebra zakończono nieco poniżej okiennych parapetów, przez co częściowo przysłoniły oświetlenie płynące z okien, ale zapewniono nimi dzięki temu charakterystyczny wystrój kaplicy.
Na południowej ścianie kaplicy, na wprost wejścia północnego, umieszczono malowidło z 1485 roku, przedstawiające św. Jerzego na koniu walczącego ze smokiem, klęczącą księżniczkę i zamek w tle. Ponadto na ścianach na obwodzie kaplicy utworzono dwanaście krzyży konsekracyjnych narysowanych czarnym pędzlem i stonowanych kilkoma kombinacjami różnych subtelnych odcieni. W ścianie południowej osadzono szeroką wnękę na sedilia o zamknięciu łukiem odcinkowym, z obramowaniem w kolorze ochry.
Stan obecny
Kaplica św. Jerzego jest jedną z nielicznych gotyckich, wolnostojących świątyń cmentarnych, które przetrwały w Czechach rozbiórkę cmentarzy po reformach józefińskich. Choć jest budowlą o niewielkich rozmiarach, to należy do grupy najcenniejszych zabytków późnogotyckich na terenie Moraw. Zawdzięcza to dobremu stanowi zachowania, nie tylko murów obwodowych, ale i detali architektonicznych oraz pierwotnych dekoracji malarskich, które pełniły istotną rolę w programie reprezentacji rodziny fundatorów kaplicy oraz jej politycznych powiązań. Wnętrze kaplicy zachowało pierwotny wystrój, za wyjątkiem wstawionej około 1580 roku empory zachodniej i niewielkich renesansowych polichromii ściennych. Rysunki i napisy przy emporze pochodzą z różnych czasów i są dowodem jej wykorzystywania do śpiewu uczniów szkół parafialnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lipenská K., Kaple sv. Jiří v Litovli: forma, výzdoba a funkce, Brno 2015.
Pinkava V., Vlastivěda Moravská. Litovelský okres, Brno 1903.
Umělecké památky Moravy a Slezska J/N, red. B.Samek, t. II, Praha 1999.