Historia
Klasztor augustiański w Litomyšlu został ufundowany w 1356 roku przez tamtejszego biskupa, a zarazem kanclerza i powiernika cesarza Karola IV, Jana ze Středy (ze Środy Śląskiej). Zakonnicy zapewne przybyli do miasta wkrótce potem, pomimo negatywnego nastawienia litomyškiej kapituły, toczącej z biskupem spory majątkowe. Rok później do rozsądzenia sprzeciwu kapituły papież powołał arcybiskupa praskiego, który zapewne uznał fundację za zgodną z prawem kanonicznym i oddalił skargi kapituły. W 1359 roku biskup otrzymał od francuskiego delfina fragment relikwii krzyża. Podarował go następnie augustianom, a ci nadali od niego wezwanie swemu kościołowi klasztornemu (Podwyższenia Krzyża Świętego).
Budowa klasztoru i kościoła powierzona została niejakiemu mistrzowi Jakubowi („director operis”). Prace budowlane na większą skalę ruszyły zapewne po nadaniu augustianom gruntów przez Jana ze Středy w 1364 roku i przebiegały, nie bez komplikacji, do około 1380 roku. Jan ze Středy, w czasach gdy pełnił już urząd biskupa ołomunieckiego, słał do przeora klasztoru augustianów w Brnie prośby, by „ze zwykłą starannością dążyć do ukończenia budynków klasztoru”. W kolejnym liście do Alberta ze Šternberka, który był biskupem Litomyšla w latach 1364-1368 i ponownie w okresie 1371-1380, skarżył się, że budowa utknęła w martwym punkcie i prosił litomyškiego hierarchę, aby ten pozostawił mistrza Jakuba na stanowisku zarządcy budowy, stwierdzając, że bardzo zależy mu na pożądanym ukończeniu klasztoru. W zamian obiecywał Albertowi ze Šternberka gotowość do pomocy w budowie, choć nie skonkretyzował na czym miałaby ona polegać. W chwili śmierci Jana ze Středy w 1380 roku, kościół musiał mieć już ukończone co najmniej prezbiterium, bowiem biskupa pochowano w świątyni o której ukończenie tak się troszczył i zabiegał.
Podczas wojen husyckich z pierwszej połowy XV wieku augustianie opuścili Litomyšl. Klasztor i miasto już wiosną 1421 roku zostały napadnięte i spalone przez wojska Žižki. Konwent przestał funkcjonować, a jednocześnie zanikło biskupstwo. Klasztor popadł w ruinę, jedynie sam kościół klasztorny przetrwał, w przeciwieństwie do katedry Marii Panny w Litomyšlu, z której ruin przeniesiono część wyposażenia (np. szczątki św. Wiktora). W 1432 roku Litomyšl przejęli Kostkovie z Postupic, za których przeprowadzono odbudowę kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego i części pomieszczeń poklasztornych. W 1448 roku ranga poaugustiańskiej świątyni wzrosła, gdy przeniesiono do niej parafię z zanikłego kościoła św. Klemensa. Niestety w 1460 roku Litomyšl doznał niszczycielskiego pożaru, który tak bardzo zniszczył gotyckie sklepienie nawy głównej, że trzeba było je zburzyć i wykonać prowizoryczny drewniany strop. Pozbawione sklepienia już od czasów wojen husyckich było prezbiterium kościoła.
Większe prace renowacyjne i rozbudowę świątyni przeprowadzono w XVI stuleciu, nadal pod rządami nad miastem rodu Kostków z Postupic. Wzniesiona została wówczas kruchta południowa, a po pożarze z 1546 roku wieża północno – zachodnia, której konstrukcja zaczęła powodować problemy statyczne gotyckiego korpusu. Ponadto budowlę wciąż niszczyły kolejne pożary: w 1560, 1601 i 1745 roku. Z ich powodu oraz na skutek postępujących po nich nowożytnych napraw, kościół coraz bardziej tracił swój pierwotny wygląd. Na przełomie XIX i XX wieku podjęto wysiłki na rzecz odbudowy świątyni według projektów Františka Dvořáka i Antonína Engela, na skutek czego budowla została częściowo regotyzowana, choć zniszczono przy tym część elementów renesansowych.
Architektura
Kościół klasztorny z XIV wieku wzniesiono jako dużą budowlę o formie bazyliki, z trójnawowym korpusem i długim prezbiterium o szerokości nawy głównej, zakończonym od wschodu wielobocznie (pięć boków ośmioboku). Po stronie zachodniej kościół posiadał na skraju nawy północnej czworoboczną wieżę, która została zniszczona już w trakcie wojen husyckich. Druga, symetrycznie umieszczona wieża południowa mogła nawet nie być planowana, gdyż mury korpusu w tamtej części nie uzyskały odpowiedniej grubości. Chór i prezbiterium otrzymały podłużny kształt (prawie połowa długości całego kościoła), charakterystyczny dla kościołów klasztornych, których wschodnie części pomieścić musiały w czasie liturgii cały konwent.
Wysokie ściany kościoła wzmocniono zewnętrznymi przyporami, pomiędzy którymi przepruto duże ostrołukowe okna. Główne wejście wiodło od zachodu, poprzez ostrołuczny, bogato profilowany portal z żabkami, kwiatonem i dwoma konsolami przy zewnętrznej archiwolcie, a także z płaskorzeźbionymi fialami opartymi po bokach na tarczach herbowych (biskupstwa ołomunieckiego i zapewne biskupa Jana ze Středy). W poklasyczny sposób profilowanie portalu poprowadzono w ciągły sposób od cokołu aż po klucz. Wewnątrz korpus nawowy kościoła otrzymał pięć prostokątnych przęseł w nawie głównej oraz zbliżone do kwadratów przęsła w nawach bocznych, przy czym w trakcie budowy wdarła się pewna nieregularność w rozplanowaniu arkad. W XIV wieku przęsła planowano przykryć sklepieniami, ale nie ma pewności czy zdołano je w nawie głównej ukończyć. Po pożarze z 1460 roku nad nawą główną założono drewniany strop, natomiast nad nawą północną i sąsiednią kruchtą nowe sklepienie. Sklepieniem krzyżowo – żebrowym i sześciodzielnym nakryte było prezbiterium kościoła.
Po południowej stronie prezbiterium usytuowano gotycką kaplicę św. Józefa o trójbocznym zamknięciu na wschodzie, natomiast w kącie na styku południowej ściany prezbiterium i wschodniej ściany nawy południowej umieszczono spiralną klatkę schodową. Kaplicę przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad dwoma przęsłami kwadratowymi nawy, takim samym sklepieniem nad przęsłem prostokątnym prezbiterium oraz wielodzielnym sklepieniem nad wschodnim zamknięciem. W tym ostatnim żebra opuszczono na służki, przecinające podokienny, profilowany gzyms i zakończone dwubocznymi cokolikami. W nawie kaplicy dla odmiany żebra zawieszono na ścianach bez pośrednictwa służek. W prezbiterium zworniki osadzono nie tylko w miejscach przecięć żeber diagonalnych, ale również na żebrach jarzmowych. Ich dekoracja z wirującymi motywami roślinnymi i tarczą herbową tworzyła program ikonograficzny, przedstawiony także za pomocą głów męskich i żeńskich osadzonych w kluczach przyściennych ślepych arkad. Przed nawą kaplicy utworzona została obszerna ale niższa kruchta, z jednym przęsłem sklepienia krzyżowego, która objęła wspomnianą klatkę schodową. Kruchtę z nawą kaplicy połączyła ostrołuczna, sfazowana arkada, na południe natomiast wiódł z niej do krużganka profilowany portal o ostrołucznym zamknięciu.
Na południe od prezbiterium augustianie zdążyli wznieść wschodnie skrzydło klauzury mieszczące najważniejsze pomieszczenia klauzury. Usytuowany został tam między innymi kapitularz, zakończony na osi wieloboczną kaplicą św. Małgorzaty. Główna przestrzeń kapitularza przypuszczalnie posiadała dwie nawy i trzy przęsła długości, przykryte sklepieniem opartym na dwóch centralnych filarach. Po stronie północnej z salą kapitulną sąsiadowało kwadratowe w planie pomieszczenie. Sala ta zapewne już od początku pełniła rolę zakrystii. Nie mogła być pierwotnym kapitularzem, gdyż nie miała połączenia z krużgankiem, skomunikowana była natomiast ze spiralną klatką schodową w narożniku północno – wschodnim oraz portalem z nawą kaplicy św. Józefa. Klatka schodowa wiodła na piętro nad kaplicą św. Józefa, gdzie już w średniowieczu znajdować się mogła mała biblioteka. Po południowej stronie kapitularza znajdować się musiały co najmniej dwa pomieszczenia, w tym sień z przejściem wiodącym na wschodnią stronę klasztoru. Piętro skrzydła zapewne tradycyjnie w większości przeznaczone było na dormitorium.
Oświetlenie zakrystii zapewniały od wschodu dwa ostrołuczne okna z maswerkami. Interesująco rozwiązano maswerk południowy, w którym para wirujących płomieni, czy też rybich pęcherzy wypełniła okrąg nad parą trójliści, co mogłoby wskazywać na wpływy strzechy budowlanej słynnego Petra Parlera. W północnym maswerku parę płomieni osadzono pod trójliściem wpisanym w sferyczną figurę i nad dwoma trójliśćmi w ostrołukach. Zakrystia przykryta została sklepieniem krzyżowo – żebrowym, opartym na środkowym, ośmiobocznym filarze z wysokim, profilowanym cokołem. Żebra wszystkich przęseł spięte zostały dwoma zwornikami zdobionymi liśćmi, jednym zwornikiem z maską wystającą z liści oraz jednym z krzyżem na tarczy (herbem biskupstwa litomyškiego). Centralny filar usytuowano w ten sposób, by żebra wyprowadzone były z jego krawędzi a nie boków, tworząc płynne przejście pomiędzy dwoma rożnymi elementami. Na ścianach żebra podwieszono z podcięciami.
W drugiej połowie XV wieku przed zachodnią fasadą kościoła wzniesiona została szeroka, prostokątna kruchta z dwoma przyporami. Jej wnętrze przykryto trójprzęsłowym sklepieniem, które poważnie naruszyło XIV-wieczny portal wejściowy. W pierwszej połowie XVI wieku do kościoła dobudowano kruchtę na wysokości czwartego od zachodu przęsła nawy południowej, w miejscu rozebranego krużganka klauzury. Otrzymała ona jeszcze formę gotycką, z ostrołucznym portalem z profilowaniem zakończonym na wysokim cokole i wnętrzem przykrytym sklepieniem krzyżowo – żebrowym ze zwornikiem herbowym Kostków z Postupic. Dobudowana została także czworoboczna wieża – dzwonnica przy zachodniej fasadzie, wysunięta przed lico XIV-wiecznych murów nawy północnej kościoła. Wewnątrz kościoła w nawie północnej na miejscu rozebranego sklepienia z maswerkowymi wspornikami założono sklepienie późnogotyckie.
Stan obecny
Dawny kościół klasztorny od strony zewnętrznej w dużej części zachował gotycką bryłę, ale o formie będącej efektem zmian wprowadzonych w schyłkowej fazie gotyku a zwłaszcza w okresie nowożytnym. Obniżone okna pierwotnie były równe wysokością z uskokowymi przyporami. Nie zachowała się XIV-wieczna wieża, a także skute gzymsy kapnikowe. Zmodernizowano fasadę zachodnią wraz z neogotyckim szczytem i renesansowym portalem w kruchcie. Przebudowano przedsionek południowy (szczyt i okno w ścianie zachodniej). Ponadto sylwetka kościoła straciła na strzelistości, za sprawą zmiany kąta nachylenia dachów i podwyższenia poziomu terenu. Znaczne nowożytne przekształcenia dotknęły wnętrza prezbiterium kościoła (sklepienie z XVII wieku), a jeszcze większe wnętrza korpusu nawowego (sklepienie nawy głównej wraz z systemem podtrzymywania, założone w XVII wieku o jeden metr niżej niż oryginalne, renesansowa empora i sklepienie z XVI wieku w nawie północnej).
Na terenie dawnej klauzury i wirydarza obecnie wznoszą się nowożytne zabudowania. Przetrwała jedynie część skrzydła wschodniego, gdzie bardzo cennymi zabytkami architektury gotyckiej doby Luksemburgów pozostają wnętrza kaplicy św. Małgorzaty (dawny kapitularz), zakrystii oraz sąsiedniej kaplicy św. Józefa. Warto w nich zwrócić uwagę na sklepienia wraz ze zwornikami i konsolami, maswerkowe okna wschodnie, czy portale. Spośród detali architektonicznych kościoła, wewnątrz zachodniego przęsła nawy północnej (dawne przyziemie XIV-wiecznej wieży) przetrwały wsporniki o figuralnych formach. Wciąż widoczny, choć uszkodzony, jest zachodni główny portal wejściowy do kościoła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Macek P., Zahradník P., Bývalý augustiniánský klášter v Litomyšli a jeho stavební proměny, „Průzkumy památek II”, 1/1995.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.