Historia
Zamek zaczęto budować we wczesnych latach 20-tych XIII wieku na niewielkim wzniesieniu (Dómské návrší) zajmowanym wcześniej przez gród z epoki pierwszych Przemyślidów. Dotychczas przyjmowało się, iż w okresie panowania Przemysła Ottokara II został on przeniesiony na północno – zachodnią stronę, relokowanego także w nowe miejsce miasta. Dzięki badaniom archeologicznym wiadomo jednak, iż budowę zamku w narożniku miasta rozpoczęto dopiero w XIV wieku za rządów Jana Luksemburskiego. Stary zamek prawdopodobnie funkcjonował do końca XIII wieku, natomiast rozbudowę nowego założenia kontynuowano pod panowaniem Karola IV, który najwyraźniej mieszkał tutaj jako ostatni król czeski. Władcy temu przypisuje się wzniesienie północnego budynku mieszkalnego, usytuowanego poza pierwotnym obwodem obronnym oraz połączenie zamku z murami miejskimi, szybko rozwijającego się miasta. W tych czasach zamek był po raz pierwszy wzmiankowany w źródłach pisanych, kiedy w 1359 roku Karol IV pozwolił miastu zasadzić winnice na górze zwanej Radobýl, a po dziesięciu latach, dziesiąta część zbiorów miała trafić do litoměřickiego zamku.
W okresie wojen husyckich zamek doznał zniszczeń i został opuszczony. Dopiero w 1499 roku król Władysław Jegiellończyk przekazał go miastu, które zaczęło wykorzystywać warownię jako obiekt gospodarczy. Oznaczało to spore przekształcenia zamku, dodatkowo powiększone przez pożar jaki wybuchł w 1655 roku. W XVIII wieku na terenie zamku założono browar, a większość pierwotnej zabudowy rozebrano. Pod koniec XIX wieku browar przeniesiono do nowych budynków, lecz pałac Karola IV nadal służył jako magazyn. Pogorszenie jego stanu nastąpiło zwłaszcza po 1945 roku, kiedy to uległ częściowemu spaleniu w latach 70-tych XX wieku. Jego gruntowną renowację przeprowadzono w latach 2007–2011.
Architektura
Zamek z pierwszej połowy XIV wieku został wzniesiony w północno – zachodnim narożniku miasta, z którego obwarowaniami został połączony (na początku drugiej połowy XIV stulecia), na równinie w pobliżu płytkiej doliny potoku Pokratickiego. Niezależność od miejskiej aglomeracji zapewniał mu pełen obwód murów obronnych na planie nieregularnego trapezu o wymiarach około 60 x 75 metrów oraz otaczająca je fosa i ziemny wał. Pierwotna wysokość głównych murów obwodowych wynosiła 8 metrów, lecz po połączeniu zamku z obwarowaniami miejski podwyższono je do wysokości 10 metrów. Zarówno przed jak i po przebudowie posiadały one zwieńczenie w postaci krenelażu oraz odkrytego chodnika dla obrońców, częściowo niesionego na belkach wystających z wewnętrznej części muru. W blankach przepruto otwory strzeleckie o przekroju przystosowanym do ręcznej broni palnej, jedne z najwcześniejszych na ziemiach czeskich. Naprzeciwko miasta, a być może i na całym obwodzie zamek ochraniał zewnętrzny mur wydzielający wąski parcham.
Narożniki zamku wzmocnione zostały wieżami: dwoma cylindrycznymi po stronie północnej i dwoma mniejszymi, czworobocznymi po stronie południowej. Wieża w północno – wschodnim narożniku miała mury grube na około 2,9 metra i 9 metrów średnicy. Wieże południowe nie wystawały poza obwód obronny, a w większości znajdowały się na terenie dziedzińca. Najwcześniejsza zabudowa mieszkalna została przystawiona na dziedzińcu do kurtyny zachodniej. Budynek ten od strony fosy zaopatrzony był w wykusz latrynowy, osadzony na drewnianych wspornikach. Zaplecze gospodarcze zamku usytuowano po jego południowej stronie, na wolnej od miejskiej zabudowy przestrzeni. Wskazuje to na przejezdność zamku na linii północ – południe i umieszczenie głównej bramny wyjazdowej poza zamek i miasto w kurtynie północnej, pomiędzy dwoma wieżami cylindrycznymi.
W drugiej połowie XIV wieku, w okresie panowania Karola IV (lub nieco później, w dobie Wacława IV), zbudowano wielki (18,5 x 42,5 metra), prostokątny w planie budynek mieszkalny, usytuowany na miejscu wcześniejszej bramy wjazdowej. Jako, iż wzniesiono go nietypowo przed obwodem murów, założyć można iż w czasie jego budowy pozostałe boki dziedzińca były już zastawione jakąś zabudową. Południowa ściana budynku była jednocześnie kurtyną muru obronnego. W nowym pałacu utworzono trzy kondygnacje (wraz z piwnicą) nad którymi założono płaskie drewniane stropy (dopiero w XVI wieku założono sklepienie nad piwnicą). Jak wynika z nieregularnego rozmieszczenia okien, poszczególne kondygnacje podzielono ściankami działowymi na mniejsze pomieszczenia. W ścianie wschodniej usytuowano małą kaplicę o głębokości i szerokości 2,6 metra. Miała ona formę drobnego prezbiterium ze sklepieniem żebrowym, zamkniętego od wschodu trójbocznie i otwartego na wnętrze budynku łukiem tęczowym. Prezbiterium oświetlało ostrołukowe okno z maswerkiem w osi ściany wschodniej, a pod nim umieszczono murowany ołtarz. Pałac był dostępny z dziedzińca przez ostrołukowy, profilowany portal wykonany z żółtego piaskowca.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z litomierzyckiego zamku zachował się XIV-wieczny pałac Karola IV wraz z fragmentami murów obronnych po stronie północnej i północno – zachodniej. Pomimo lat zaniedbań i wykorzystywania go na cele gospodarcze można w nim odnaleźć wiele pierwotnych detali architektonicznych: niektóre okna, portale, część sklepień (między innymi w dawnej kaplicy zamkowej). Obecnie mieści salę konferencyjną oraz muzeum poświęcone historii czeskiego winiarstwa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Záruba F., Litoměřický hrad, „Časopis Společnosti přátel starožitností”, Praha 2/2010.