Historia
Królewskie miasto Litoměřice zostało założone w latach 20-tych XIII wieku, nad rzeką Łabą, w sąsiedztwie starszego grodu Przemyślidów z XI/XII wieku. Wzniesiono wówczas najstarszy obwód murów obronnych w pobliżu potoku Pokratec, po raz pierwszy odnotowanych w źródłach pisanych w 1257 roku. Obwarowane miasto oraz leżący w jego sąsiedztwie gród odegrały ważną rolę w trakcie walk zbuntowanego królewicza Przemysła przeciwko ojcu, Wacławowi I, w latach 1247 – 1249. Gwarancją bezpieczeństwa króla był wówczas zwłaszcza stary gród, jednak czas jego świetności przemijał, a próby powiększenia miasta o jego teren (tzw. wzgórze katedralne) przez Przemysła Ottokara II w 1253 i 1262 roku z nieznanych przyczyn nie powiodły się. Prawdopodobnie główną przeszkodą były warunki terenowe i konieczność poszanowania umieszczonej na terenie grodu od czasów księcia Spitygniewa II kapituły przy kościele św. Stefana.
W 1290 lub 1291 roku miasto nawiedził niszczycielski pożar, który dał impuls i możliwość pierwszej rozbudowy oraz powiększenia obszaru miasta. Szczególnie okres panowania Jana Luksemburskiego i jego syna Karola IV przyczynił się do wzrostu zamożności i rozrostu zabudowy. W 1319 roku odnotowano prace remontowe przy murach i basztach, być może związane z prowadzonymi wówczas przez mieszczan litoměřyckich częstymi konfliktami z miastem Ústí nad Labem. Spory te dotyczyły zwłaszcza dochodów z intratnego transportu na Łabie, co powodowało także napięcia z takimi miastami jak Mělník, Roudnice, czy Děčín. Dodatkowe problemy stwarzało mieszczanom sąsiedztwo kapituły na terenie dawnego grodziska.
W 1377 roku źródła pisane odnotowały finansową pomoc Karola IV dla mieszczan, związaną z pracami budowlanymi przy murach, basztach i przekopie. Były one prowadzone przy drugim, znacznie większym od XIII-wiecznego obwodzie obronnym, który znacznie powiększył obszar miasta. Dzięki temu na początku XV wieku Litoměřice należały do grupy najznaczniejszych ośrodków miejskich królestwa. W 1401 roku Wacław IV zwrócił się do mieszczan litoměřyckich, podobnie jak do innych królewskich miast, z nakazem gromadzenia zapasów, zbrojenia się i bycia w gotowości wyjścia w pole przeciwko nieprzyjaciołom władcy oraz zabezpieczenia granic. Cztery lata później Litoměřice faktycznie brały udział w walkach związanych z szerzącym się wówczas rozbojem, za co mieszczanie w 1409 roku otrzymali pozwolenie pobierania opłat (ungelt) z przeznaczeniem na budowę i renowację obwarowań miejskich.
Wraz z wybuchem w 1419 roku husyckiej rewolucji Litoměřice opowiedziały się po stronie katolickiej, stając się bazą dla oddziałów Zygmunta Luksemburczyka, który sam także w mieście i na zamku często przebywał. Jeszcze w 1421 roku mieszczanie litoměřyccy odparli atak wojsk Jana Žižki, który zbudował w pobliżu zamek Kalich, ale już niedługo później, w tym samym roku, rozwój sytuacji spowodował, iż sami dobrowolnie poddali się husyckim prażanom, pozostając po stronie umiarkowanych husytów aż do bitwy pod Lipanami. Po odzyskaniu władzy król Zygmunt w 1436 i 1437 roku potwierdził miastu przywileje, a także dobra ziemskie odebrane kapitule.
W drugiej ćwierci XV wieku Litoměřice powróciły do dawnych silnych związków z Koroną, wspierając władców w walkach z opozycją wewnętrzną i wrogami zewnętrznymi. O murach miejskich źródła pisane długo nie wspominały, jedynie w 1452 roku zbudowany miał zostać drewniany most nad Łabą. Musiała jednak trwać wówczas modernizacja obwarowań w związku z rozwojem broni palnej, jaki miał miejsce w trakcie wojen husyckich. Kronikarskie zapiski odnotowały dopiero w 1505 roku, że ukończony (lub przebudowany) został mur obronny, a w 1508 roku miały miejsce rozległe prace przy fosie. Następnie w 1513 roku przed głównym pierścieniem obwarowań dobudowano zewnętrzny obwód z półokrągłymi bastejami oraz prowadzono roboty modernizacyjne przy bramach miejskich.
Udział miasta w latach 1546 – 1547 w nieudanym powstaniu antyhabsburskim na krótko jedynie zahamował jego rozwój. Wkrótce fortyfikacje miejskie poddano kolejnym przekształceniom w związku z zagrożeniem tureckim oraz nowymi, renesansowymi już technikami wojennymi. W XVII obwarowania zaczęły stopniowo tracić znaczenie, a ich masowe rozbiórki przeprowadzono w XIX stuleciu w związku z intensywnym rozwojem zabudowy i koniecznością udrożnienia ruchu ulicznego.
Architektura
Miasto usytuowane zostało na północnym brzegu rzeki Łaby, a zarazem na wschód od potoku Pokratec, za którym na wzgórzu po stronie południowo – zachodniej wpierw funkcjonował drewniano – ziemny gród Przemyślidów, a następnie siedziba kapituły z kościołem św. Stefana. Były więc Litoměřice od południowego – zachodu i częściowo zachodu chronione niedużą dolinką potoku, od południa zaś prawie całkowicie bezpieczne dzięki szerokiemu nurtowi Łaby. Na wschodzie teren łagodnie opadał do poziomu rzeki, na północy natomiast nieco wznosił się.
Najstarszy obwód murów obronnych z pierwszej połowy XIII wieku miał w planie kształt zbliżony do gruszki z węższą częścią po stronie zachodniej, która obejmowała wzniesiony wówczas klasztor dominikanów z kościołem św. Michała. Po stronie wschodniej szersza część obwarowań dochodziła do wczesnogotyckiego kościoła farnego Wszystkich Świętych i klasztoru franciszkańskiego z kościołem św. Jakuba, które usytuowane były przy ulicach wychodzących z dwóch narożników rynku miejskiego. Kościół farny najpewniej nie tworzył wspólnej linii z obwarowaniami, lecz był w ich obręb włączony. Mniej pewna była natomiast sytuacja siedziby zakonników mendykanckich, ulokowanych na niewielkim wywyższeniu terenu, co wskazywałoby jednak na objęcie ich najstarszym murem obronnym. Rynek miał wydłużony kształt podobnie jak dłuższa oś miasta na linii północny – zachód, południowy – wschód. Łącznie mury zamykały wówczas obszar około 6-7 ha, lub około 10 ha jeśli obejmowały także obszar klasztoru franciszkańskiego i jego okolicę.
W drugiej połowie XIV wieku znacznie rozrośnięte miasto obwiedziono nowym obwodem murów, które powiększyły obszar po stronie północnej, wschodniej i częściowo południowej. Starszy przebieg murów został utrzymany jedynie na kierunku południowo – zachodnim i częściowo zachodnim, gdzie wciąż opierał się o zagłębienie terenu z potokiem Pokratec. Narożnik północno – zachodni miasta połączony został z zamkiem królewskim, umieszczonym w najwyższym punkcie miejskiego obwodu (nie licząc wzgórza katedralnego gdzie wcześniej znajdował się gród), który jednak był płaski i niezbyt dobrze chroniony naturalnym ukształtowaniem terenu. Od wewnętrznej strony miasto nie było oddzielone od zamku własnymi obwarowaniami, sam zamek był jednak niezależny, chroniony z każdej strony murem i przekopem oraz posiadał bramę od północy, a więc poza kontrolą mieszczan. Wewnątrz murów miasta znalazło się wówczas około 250-270 domów ulokowanych na ponad 21 hektarach.
XIV-wieczne mury obronne wzniesiono z kamienia z chodnikiem dla obrońców na szerokiej odsadzce znajdującej się na wysokości 7 metrów i krenelażem na przedpiersiu, który dawał łączną wysokość muru wynoszącą około 9 metrów. Merlony, długie na około 3 metry, a rozmieszczone w odstępach około 0,7-1 metrowych, zaopatrzono pośrodku w rozglifione do wnętrza szczelinowe otwory strzeleckie (50 x 12 cm), w późniejszym okresie średniowiecza zaopatrywane w drewniane podpórki pod ręczną broń palną. Grubość kurtyn wynosiła w przyziemiu około 2 metry, natomiast grubość przedpiersia około 0,6-0,7 metra. Wydaje się, iż przynajmniej na niektórych odcinkach od XV wieku chodnik straży w koronie muru przykryty był drewnianym zadaszeniem montowanym w otworach w przedpiersiu, przy czym ich rozmieszczenie umożliwiałoby budowę zarówno dachu nad samym murem, jak i ganku hurdycji po zewnętrznej stronie muru.
Najstarszy obwód murów przypuszczalnie uzupełniały niewielkie czworoboczne baszty, rozmieszczone w równych odstępach o długości około 40-50 metrów. Ich wymiary wynosiły około 2,4 x 4,4 x 2,1 metra, przy czym prawdopodobnie już w chwili budowy były zamknięte od strony miasta (wyposażone w tylną ścianę). Po powiększeniu obwodu murów w drugiej połowie XIV wieku wzniesione zostały kolejne czworoboczne baszty, rozmieszczone nierównomiernie, najliczniej od najbardziej zagrożonej strony północno – wschodniej, gdzie rozdzielone były kurtynami długości jedynie około 18-21 metrów. Początkowo były one otwarte od strony miasta, później zamykane poprzez dobudowywanie tylnych ścian. Otrzymały znacznie większe wymiary: około 4,5-5,5 metra ściany czołowe i 7-8 metrów ściany boczne. Charakterystyczne, iż ich ściany czołowe, najbardziej narażone na ewentualny ostrzał, były znacznie grubsze od bocznych. Wysokość baszt przewyższała sąsiednie kurtyny muru obronnego o co najmniej 4 metry, przy czym ich dolne partie wzniesione były z łamanego kamienia, a górne z cegieł (nie był to efekt późniejszych przekształceń, lecz efekt z góry założonego planu, na co wskazywało przewiązanie ich murów z kurtynami).
Zewnętrzną strefę obrony przedhusyckiego miasta stanowił przekop, oddzielony od muru miejskiego wąskim pasem wolnego terenu oraz na samym przedpolu ziemny wał. Pod koniec średniowiecza na zewnętrznej części tegoż wału wzniesiono pas drugiego muru, przed którym utworzono dodatkowy przekop, prawdopodobnie z wałem nad kontrskarpą (drugi przekop zbędny był jedynie na linii potoku Pokratec). Mur zewnętrzny otaczał prawie całe miasto, przy czym po stronie południowo – zachodniej i zachodniej z powodu konfiguracji terenu poprowadzony był w bliskiej odległości od głównego muru, a po stronie północnej w dużo dalszym odstępie. Na odcinku sąsiadującym z potokiem przybierał formę muru parchmowego, gdyż teren między oboma pasami murów nie był tam zajmowany przez fosę. Mur zewnętrzny był niższy od muru głównego, grubości około 1,1-1,2 metra, przepruty rozmieszczonymi co około 3 metry prostokątnymi otworami strzeleckimi o rozglifieniach skierowanych w stronę miasta. Zewnętrzne obwarowania wzmacniały półkoliste i czworoboczne baszty czy też basteje, oddalone od siebie co około 40-50 metrów, otwarte od wnętrza, zaopatrzone podobnie jak kurtyny muru w otwory strzeleckie z podpórkami pod ręczną broń palną.
Do miasta wiodły cztery bramy: Długa na wschodzie, skierowana w stronę szlaku i mostu do miasta Roudnice nad Labem, Michalska na zachodzie, do której wiodła droga z dawnego grodu i doliny potoku a dalej przeprawy przez Łabę, Mostowa na południu, jak sama nazwa wskazywała zlokalizowana najbliżej przeprawy przez rzekę, oraz Nowa na północy (ich nazwy są stosunkowo późne, gdyż pojawiły się dopiero w połowie XVI wieku). Z mniejszych furt udokumentowana została tylko jedna – Młyńska lub Św. Wawrzyńca. Brama Długa, Michalska oraz Nowa najpewniej stanowiły typ o formie przejazdu w kurtynie muru obronnego flankowanego sąsiednią basztą. W drugiej połowie XV i na początku XVI wieku bramy wzmocniono przedbramiami, prawdopodobnie o kształcie szyi poszerzających się od czoła do formy zbliżonej do małych barbakanów.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwały fragmenty murów miejskich, najlepiej zachowane po stronie zachodniej, wschodniej i północno – wschodniej Starego Miasta, przy czym o żadnym z tych odcinków nie można z pewnością powiedzieć że pochodzi z XIII wieku, a więc z czasów budowy pierwszego obwodu obronnego. W ciągu obwarowań zobaczyć można dwie, obecnie przekształcone baszty: Blumentrittovą i Rizalovą, oraz kilka innych gorzej zachowanych. Zachowały się również fragmenty zewnętrznego pierścienia obwarowań z półokrągłymi bastejami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.
Strona internetowa litomerice-leitmeritz.net, Urbanistický vývoj Litoměřic.