Historia
Budowa słowiańskiego grodu i jego największy rozwój nastąpiły w IX wieku pod rządami pierwszych przemyślidzkich książąt, choć wzgórze Levý Hradec zasiedlone było przez ludzi już od epoki kamienia. Pierwsi osadnicy przybyli na teren Hradca w neolicie, w okresie paleolitu zamieszkiwali tam przedstawiciele kultury jordanowskiej, a w epoce chalkolitu powstała obwarowana przekopem i palisadą osada, wykorzystywana przez ludność kultury Řivnáčskiej. Ludność słowiańska w bezpośrednim sąsiedztwie Levego Hradca zaczęła pojawiać się już w VI wieku, na terenie samego grodu stwierdzono ją od VIII stulecia.
W IX wieku Levý Hradec był siedzibą Przemyślidów, jednym z politycznych centrów formującego się czeskiego państwa. Początkowo na terenie podgrodzia funkcjonowała jedynie otwarta osada, ale po jej pożarze także ten teren został ufortyfikowany i połączony z grodem. Najstarszą kamienną budowlą Hradca przypuszczalnie była rotunda, jedna z najwcześniejszych budowli murowanych na terenie Czech. Ufundować ją miał w 884 roku Borzywoj I, pierwszy ochrzczony czeski książę z dynastii Przemyślidów, jednak dokładna data powstania rotundy jest tylko hipotetyczna, możliwe jest bowiem, iż jej powstanie było późniejsze, a pierwotny kościół był konstrukcji drewnianej. Pomimo tego gród cieszył się w X wieku dużym znaczeniem, o czym świadczył fakt, iż właśnie w nim w 982 roku wyświęcony został na drugiego praskiego biskupa św. Wojciech. Zmierzch grodu rozpoczął się wraz z przeniesieniem książęcej siedziby do nieodległej Pragi. Co więcej, pod koniec X wieku bliżej nieznana katastrofa dotknęła podgrodzie, które uległo spaleniu.
W 1041 roku cesarz Henryk III zdobył i spalił gród w trakcie wyprawy przeciwko Brzetysławowi I. Obwarowania Hradca nie zostały odbudowane, większość świeckiej zabudowy zanikła, choć rotundę naprawiono w drugiej połowie XI wieku. Pod koniec XIII wieku dostawiono do niej gotyckie prezbiterium, ozdobione wewnątrz w XVI stuleciu ściennymi polichromiami. Pomimo zaniku grodu jego teren znajdował się w domenie Przemyślidów, w drugiej ćwierci XII wieku opisany został jako „castrum”, wiadomo też, iż na początku XIII wieku w Hradcu swą siedzibę miał łowczy królewski i podlegli mu leśnicy. Wokół nielicznych zabudowań funkcjonowała rotunda, w 1656 roku powiększona o dzwonnicę. Niestety w 1684 roku przedromańską budowlę zburzono, zastępując ją barokową nawą.
Architektura
Levý Hradec usytuowano na spłaszczonym szczycie skalistego wzgórza, w zakolu lewego brzegu rzeki Wełtawy, tak iż zabezpieczała ona gród od strony północnej i w nieco większym oddaleniu od strony wschodniej. Stoki wzgórza były szczególnie strome i wysokie po stronie północnej (do około 60 metrów wysokości), a także na wschodzie, gdzie opadały do doliny niewielkiego strumienia. Forma terenu wpłynęła na podział grodu wąwozem na dwie główne części: wschodnią o wymiarach około 230 x 150 metrów i powierzchni około 3,6 ha oraz południowo – zachodnią, nieco mniejszą, wielkości około 2,8 ha, pełniącą rolę podrzędną. Dodatkowo po stronie południowej mogło jeszcze funkcjonować drugie, zewnętrzne podgrodzie.
Główna, wschodnia część grodu, jako miejsce usytuowania zabudowań mieszkalnych i reprezentacyjnych plemiennej elity, obwarowana była od drugiej połowy IX wieku obwodem kamienno – drewniano – ziemnych obwałowań o około 3,5-3,8 metra szerokości u podstawy. Wał tworzyła od strony zewnętrznej kamienna ściana o grubości około 1,6 metra i wysokości od 4 do 6 metrów, dla której od wnętrza grodu podporę stanowił gliniano – ziemny wał wypełniony drewnianą konstrukcją rusztową i zwieńczony drewnianą nadstawką u góry. Na najbardziej zagrożonych odcinkach obwałowania poprzedzał szeroki na 3,7-4 metry przekop o głębokości około 2,7 metra. W drugim etapie funkcjonowania obwałowania przebudowano. Zachowały one pierwotny przebieg, były podobnej rusztowej konstrukcji, ale na niektórych fragmentach stały się masywniejsze (po stronie zachodniej i w narożniku północno – zachodnim), sięgając u podstawy 7,2 metrów szerokości (przy przednim murze grubości 0,85 metra). Brama wjazdowa znajdował się po stronie zachodniej, skierowana wprost na przekop oddzielający główną część grodu od podgrodzia.
Obwarowania podgrodzia pierwotnie tworzył wał rusztowej konstrukcji o szerokości około 4 metrów, oblicowany od frontu kamieniami oraz oddalony od niego o około 4,4 metra przekop o szerokości w przybliżeniu 10 metrów (w jego dnie osadzona była konstrukcja palisadowa). W młodszej fazie podgrodzie otoczono wałem komorowym o szerokości około 9,5 metra, składającym się z drewnianego korpusu podzielonego na mniejsze części wypełnione ziemią i kamieniami. Po zniszczeniu pożarem w X wieku fortyfikacje podgrodzia nie były już odbudowywane. Brama wjazdowa podobnie jak w głównej części grodu znajdowała się po stronie zachodniej i miała szerokość około 3-3,5 metra.
W najwyższym punkcie głównej części grodu, blisko bramy zachodniej, wzniesiona została rotunda. Była to kamienna budowla, utworzona z ciosów na planie koła o średnicy 4,65 metra, z półkolistą apsydą od strony wschodniej. W północnej części apsydy w murze fundamentu znaleziono piaskowcowy kamień o żółtawobrązowej barwie, z przodu którego wyryto znak krzyża łacińskiego. Była to niewątpliwie część oryginalnego muru, co wskazywałoby na wyjątkowe odkrycie w postaci odnalezienie kamienia węgielnego budynku (rytuał kamienia węgielnego rozwinął się dopiero w X/XI wieku, co wskazywałoby na późniejsze powstanie rotundy). Pod koniec XIII wieku do apsydy dobudowano gotyckie, trójbocznie zamknięte prezbiterium. Pierwotnie jego wnętrze oświetlane było bardzo wąskimi i wysokimi oknami oraz większymi ostrołukowymi. Zwieńczono go sklepieniem żebrowym opartym na wysoko zawieszonych graniastych konsolach, które wraz ze ścianami udekorowano w XVI wieku polichromiami.
Oprócz rotundy przynajmniej częściowo murowaną (na kamiennych fundamentach) budowlą mogło być książęce palatium, wzniesione na planie wydłużonego prostokąta z bocznym aneksem. Domostwa drużyny książęcej, przedstawicieli wyższych warstw, urzędników i ludności służebnej były konstrukcji drewnianej, przeważnie zrębowej lub plecionkowej w przypadku biedniejszej części mieszkańców. Charakterystyczne były trójdzielne domostwa z połowy IX wieku z dwoma czworobocznymi pomieszczeniami mieszkalnymi rozdzielonymi środkową węższą sienią.
Stan obecny
Teren dawnego grodu obecnie jest mocno przekształcony nowożytną zabudową (południowa część podgrodzia) i polami uprawnymi (główna część grodu oraz północna i zachodnia część podgrodzia). Zachował się jedynie kościół św. Klemensa, a konkretnie jego gotyckie prezbiterium z przekształconą większością otworów okiennych. Relikty przedromańskiej (lub romańskiej, jeśli przyjąć jej późniejsze, XI-wieczne pochodzenie) rotundy ukryte są dziś pod posadzką barokowej nawy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Šalkovský P., Hrady západných Slovanov, Nitra 2015.
Skružný L., Levý Hradec, Roztoky u Prahy 1973.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.