Historia
Terytorium na którym powstał zamek (Vitorazsko), było obszarem spornym między Czechami a Austrią. Zostało ono w 1179 roku przydzielone przez cesarza Fryderyka Barbarossę Austrii. Z inicjatywy hrabiów Raabs i rodu Zöbing rozpoczęła się wówczas kolonizacja okolicznych ziem, dla ochrony i administracji których wzniesiono zamek, czy też dwór z kościołem i osadę Markl (Pomezí). Był to okres wzajemnych napadów i plądrowania po obu stronach granicy, w trakcie których na początku XIII wieku Przemyślidzi wznieść mieli po swojej stronie granicy zamek Landštejn, jako przeciwwagę dla austriackiego Pomezí. Możliwe jednak, że Pomezí i Landštejn stanowiło wspólny klucz dóbr, zaś zamek Landštejn powstał z inicjatywy austriackich Babenbergów, po wymarciu męskich przedstawicieli rodu Raabs w 1192 roku, na co wskazywałyby analogie architektoniczne budowli oraz małe prawdopodobieństwo przeprowadzenia granicy w niewielkiej dolinie między Pomezí i Landštejnem. Budowa zamku miała miejsce najpóźniej w latach 20-tych XIII wieku. Z pewnością stał już w 1231 roku, kiedy to wspomniano w źródłach burgrabiego Hartlieba z Landštejna. Konflikty czesko – austriackie zakończył dopiero w 1253 roku ślub króla Przemysła Ottokara II z Małgorzatą Babenberg, córką księcia Austrii Leopolda VI Sławnego.
W 1249 roku Landštejn wspomniany został w testamencie Kunhuty z Wasserburgu („Lindenstein in Austria”). Kunhuta podarowała zamek biskupstwu Freising, wzmianka ta mogła się jednak odnosić do budowli w Pomezí. Od około 1256-1259 roku według przekazów pisanych panem na Landštejnie był niejaki Oldřich („Ulricus de Lantstein”, „Ulricus Lansternarius”), lecz nie wiadomo w jaki sposób wszedł w jego posiadanie. Być może najpierw pełnił funkcję kasztelana, a później zamek przejął na własność prywatną. Oldřich mógł pochodzić z możnego rodu Vítkovców, ale posługiwał się odmiennym herbem. Mógł być tożsamy z Oldřichem z Hradca, pełniącym w tym okresie urząd królewskiego burgrabiego na zamku z Znojmie. W 1259 roku w dokumencie wspomaniny został także zięć Oldřicha, niejaki „Ortwinus gener Lantseinarij”.
W burzliwym okresie po śmierci króla Przemysła Ottokara II zamek na stałe przejęli przedstawiciele rodu Vítkovców, którzy przyjęli miano panów z Landštejnu. Spośród nich w latach 1261-1282 odnotowano Sezemę z Landštejna, a między 1302 a 1311 Vítka z Landštejna, syna Ojířa z Lomnicy. Należeli oni do czołówki czeskiej szlachty. Kolejnym przedstawicielem rodu był Vilém z Landštejna, burgrabia zamku Hluboky, właściciel Třeboňia, Lomnicy i Novégo Hradu. Znalazł się on po stronie opozycji, niezadowolonej z rządów króla Jana Luksemburczyka. Z tego powodu władca w 1317 roku wyprawił się zbrojnie na Landštejn, lecz zamku nie zdobył, a jedynie spustoszył okoliczne tereny. Wkrótce doszło do pojednania z Vilémem, lecz musiał on odtąd na czas swego życia dzierżyć Landštejn na zasadzie lenna, służąc królowi wraz z pocztem w wyprawach wojennych. W kolejny konflikt wszedł Vilém z Jindřichem z Hradca. Dotyczył on zmiany przebiegu szlaku handlowego z Austrii do Czech, który do tamtego czasu ciągnął się przez Landštejn, zapewniając znaczne dochody Vilémowi i jego krewnym. Jindřich doprowadził do zmiany jego kierunku na Bystřice, co sprowokowało wojnę, a ostatecznie pojedynek pomiędzy głowami rodów. Zakończył się on ciężką raną dla Viléma, z powodu której wkrótce zmarł w 1356 roku. Majątek przejął jego syn, Litold z Landštejna, lecz już w 1369 roku zamek był w posiadaniu króla Wacława IV.
W 1381 roku król przekazał zamek na zasadzie lenna pochodzącemu ze Styrii Konradowi Krajíř z Krajku, najwyższemu królewskiemu ochmistrzowi (hofmeister). Jego syn i następca na Landštejnie, Lipold, podczas wojen husyckich stał po stronie katolickiej. W 1420 roku wraz z Albrechtem Habsburgiem bezskutecznie oblegał Tábor, w zamian za co słynny husycki wódz Jan Žižka zajął miasto Nová Bystřice, w którym schwytał żonę i dzieci Lipolda. Obległ również rozbudowany i wzmocniony przez Lipolda zamek Landštejn, jednak nie ma pewności czy został on zdobyty.
Po śmierci Lipolta w 1446 roku Landštejn przejął jego syn Volfgang, co ciekawe zwolennik umiarkowanego skrzydła husyckiego. Podczas wojny domowej w Czechach w latach 60-tych XV wieku, zamek został przez niego przebudowany w stylu późnogotyckim. Prace nad rozbudową kontynuowali także kolejni przedstawiciele rodu Krajířów, dzierżący warownię aż do 1579 roku. W okresie tym nabrała ona cech renesansowych, zwiększających wygodę i komfort zamieszkiwania. Ostatnia dziedziczka rodziny, Anna Roupovská, sprzedała Landštejn Štěpánovi z Einzingu. Kolejni właściciele zmieniali się dość często, a zamek zaczął tracić na znaczeniu.
W okresie wojny trzydziestoletniej ówczesny właściciel Landštejnu, Gottfried Neumayer, stanął po stronie czeskich powstańców i umieścił na zamku zbrojny garnizon. Z tego powodu w 1618 roku cesarski dowódca, hrabia Henri Duval Dampierre, próbował zdobyć Landštejn, jednak pomimo posiadania 6000 żołnierzy, sztuka ta nie udała mu się. Więcej szczęścia miał rok później jego następca, hrabia Buquoy, który zmusił wygłodzoną załogę zamku do poddania się. Landštejn został skonfiskowany i sprzedany zwolennikom Habsburgów, braciom Maximilianowi i Ferdinandowi Mohr z Lichtenegge. Po wojnie właściciele majątku i zamku zmieniali się nadal; w latach 1685 – 1846 posiadała go rodzina Hebersteinów, a po nich w latach 1846 – 1945 ród Sternbachów. Sam zamek jednak niestety w 1771 roku spłonął od uderzenia pioruna i pozostał od tamtej chwili w formie częściowej ruiny.
Architektura
Zamek został zbudowany na szczycie długiego grzbietu, o osi z grubsza na linii północ – południe, w miejscu usianym granitowymi skałami. Grzbiet na wschodzie i zachodzie wpadał w głębokie doliny, a na północy obniżał się w szerszą przełęcz. Kształt wzniesienia uwarunkował podział zamku na część górną i dolną. Ta pierwsza oparta została na najwyższym punkcie wzniesienia, gdzie w linii prostej usytuowano romboidalną w planie wieżę z kaplicą, po jej południowej stronie budynek mieszkalny i dalej główną, masywną wieżę czworoboczną, do których dochodził od zachodu, opadający po stoku, pięcioboczny obwód murów obronnych. Spadek terenu sprawił, że zachodnia, najniższa część muru, oddalona od wież o około 30 metrów, została założona o około 6-8 metrów niżej. Strome ukształtowanie podłoża sprawiło, że budowniczowie musieli kosztem dużego nakładu pracy wyrównywać i modyfikować teren, starając się maksymalnie zmniejszyć jego nachylenie, co między innymi wymagało położenia solidnych fundamentów. Forma wzniesienia wpłynęła również na kształt zabudowań, zwłaszcza romboidalnego charakteru wieży północnej, a usytuowanie wież względem siebie na grubość ich murów (wyraźnie mniejsza szerokość ścian zwróconych do wnętrza zamku). Całość usytuowano na skraju głębokiej, wykutej w skale fosy, otaczającej wraz z ziemnym wałem cały zamek. Wszystkie murowane elementy wzniesiono z łamanego kamienia granitowego, jedynie wieże w narożach dodatkowo wzmocniono większymi kwadrami. Budowlę cechowała surowość pod względem konstrukcyjnym i artystycznym.
Duża wieża południowa była w pełni dopasowana do celów obronnych i strażniczych. Powstała na podstawie prostokąta o bokach 11 x 13,5 metra, a grubość jej murów dostosowano z każdej strony do potrzeby obronnych. Na bokach skierowanych w przedpole, a więc na południu i na wschodzie, ściany mierzyły 3,8 metra grubości, natomiast po stronie zwróconej ku dziedzińcowi 3 metry, zaś od strony północnej, gdzie wieża stykała się z domem mieszkalnym, tylko 2,7 metra. Wysokość sześciu kondygnacji wieży dochodziła do około 33-36 metrów. Jedyne wejście usytuowano od strony dziedzińca, około 7,5 metra nad cokołem, gdzie drzwi półkolistego portalu zamykano ryglem osadzanym w otworze w murze. Ściany wieży zostały przełamane tylko trzema wąskimi otworami szczelinowymi na dwóch ostatnich piętrach. Tam też, na samej górze umieszczono wykusz latrynowy. Wnętrze pomimo grubych murów było stosunkowo przestronne. Kondygnacje rozdzielały drewniane stropy belkowe. Całkowicie ciemny parter miał 7 metrów wysokości i wejście pierwotnie dostępne jedynie za pomocą włazu w suficie. Kolejne kondygnacje miały po niecałe 4 metry wysokości, za wyjątkiem niższego piątego piętra. Żadne z nich nie było ogrzewane, co wykluczało przeznaczenie wieży do dłuższego zamieszkiwania, były też skąpo oświetlone. Do czwartego piętra słońce wpadało przez wąskie okno umieszczone pośrodku wschodniej ściany, zaś piąte piętro doświetlały otwory osadzone mniej więcej pośrodku południowej i wschodniej ściany. Wszystkie otwory, wysokie na 120-140 cm, od strony wewnętrznej umieszczone zostały we wnękach z odcinkowymi zamknięciami. Przypuszczalnie w razie zagrożenia mogły służyć jako strzelnice. Z tego powodu oraz z racji dominującej nad otoczeniem formy wieży południowej, w pomieszczeniach górnych mogła przebywać straż, natomiast jej parter i dolne kondygnacje z pewnością pełniły funkcję magazynową. Brak rzygaczy w murze najwyższej kondygnacji świadczyłby o tym, że wieża była na całym rzucie zadaszona.
Wieża północna, nieco niższa, lecz równie masywna, została przeznaczona dla innych funkcji. Ponieważ umieszczono w niej kaplicę, która jako obiekt sakralny musiała być zorientowana na wschód, wieża została wzniesiona pod nieco ukośnym kątem i w planie zbliżonym do rombu o wymiarach 11 x 13 metrów. Jej mury utworzono nawet grubsze niż w wieży południowej, ponieważ po zewnętrznych stronach (skierowanych w przedpole zamku) ściany dochodziły nawet do 4 metrów szerokości. Pozostałe dwa boki wzniesiono o jeden metr cieńsze. Najniższą kondygnację stanowiła piwnica, przykryta na wysokości 6 metrów kolebkowym sklepieniem. Druga kondygnacja wieży znalazła się na wysokości 1,5 metra ponad poziomem dziedzińca. Umieszczono w niej kaplicę z nawą sklepioną kolebkowo i apsydą zwieńczoną konchą na gzymsach impostowych, przy czym ta druga utworzona została w grubości muru wieży. W zachodniej części nawy znalazła się empora, także sklepiona kolebkowo. Obie części oświetlane były pojedynczymi, małymi oknami o obustronnych rozglifieniach: nawa od północy, apsyda w osi nad kamiennym ołtarzem. Okno nawy wyróżniało się obszerną wnęką, znajdującą się na poziomie podłogi empory. Cała kaplica pierwotnie pokryta była ściennymi polichromiami. Wejście do nawy wiodło półkolistym portalem od południa, z tego samego kierunku funkcjonowało też wyższe wejście na emporę z sąsiedniego budynku. Dodatkowo empora skomunikowana była z nawą drewnianymi schodami. Pod emporą kaplicy znajdował się kwadratowy otwór w podłodze z rowkiem na właz, który był jedynym wejściem do podziemnej przestrzeni piwnicy, wykutej w głębi granitowego podłoża. Prawdopodobnie był to rodzaj schowka na kosztowności, a nie więzienie. Z samej empory, przez boczny otwór w korytarzu wejściowym, schodami umieszczonymi w grubości muru osiągało się wyższą kondygnację. Piętro to oświetlało okno od strony północnej i drugie w ścianie południowej. Zwieńczenie pierwotnie miało formę drewnianego, płaskiego stropu, później zastąpionego kolebką. W pobliżu południowo – zachodniego narożnika znajdowało się stosunkowo niewielkie przejście na poddasze budynku mieszkalnego. Kolejny portal mógł wychodzić na drewniany ganek obrońców przy wschodniej kurtynie muru, zawieszony na wspornikach ściennych między dwiema wieżami. W ścianie północnej prawdopodobnie funkcjonowało wejście do wykusza latrynowego, dzięki któremu kondygnacja mogła pełnić funkcje mieszkalne.
Przestrzeń między wieżami wypełnił główny budynek mieszkalny – romański pałac. Składał się on z piwnicy, parteru, dwóch pięter i poddasza, skomunikowanych trzema portalami z wieżą północną. Wieża południowa była od budynku wyraźnie oddzielona, zapewne ze względów obronnych. Wszystkie trzy główne elementy zamku mógł łączyć drewniany ganek obronny przy murze wschodnim, ale nawet on nie posiadał wejścia do wieży południowej. Piwnica pałacu znajdowała się wyżej niż piwnica wieży północnej i jednocześnie około 1 metr niżej niż spód wieży południowej, która usytuowana została w najwyższym punkcie terenu i nie była podpiwniczona. Na parterze nie było okien od strony wschodniej, a być może nawet od strony dziedzińca. Zapewne zwyczajowo kondygnacja ta pełniła funkcje gospodarcze. Na poziomie pierwszego i drugiego piętra funkcjonowały wykusze latrynowe przy wschodniej ścianie, kondygnacje to musiały więc być mieszkalne. Na drugim piętrze pałacu znajdowała się duża sala z kominkiem, przypuszczalnie oświetlana romańskimi oknami od strony dziedzińca. Podłoga empory w kaplicy leżała gdzieś pośrodku wysokości pierwszego piętra pałacu, była więc dostępna z dwóch pięter budynku mieszkalnego jedynie po schodach. Poddasze pałacu prawdopodobnie dostępne było z poziomu piętra wieży ponad kaplicą, przez romański, niewielki portal.
Zachodnią część zamku zajmował pięcioboczny dziedziniec, otoczony wyjątkowo masywnymi murami o aż 3 metrowej grubości. Wejście do niego umieszczono po stronie południowej, tuż przy głównej wieży, która flankowała i górowała nad bramą. Wjazd był zwykłym portalem w murze o szerokości około 3 metrów, wychodzącym na drewniany, zapewne zwodzony most przerzucony ponad fosą. Dochodził on do ziemnego wału zwieńczonego palisadą bądź częstokołem, który w późniejszym okresie zastąpiono kamiennym murem parchamowym. Od strony dziedzińca portal bramy osadzony był we wnęce o lekko ostrołucznym zamknięciu. Kurtyny masywnego muru obronnego najpewniej zwieńczone były chodnikiem straży, który w części południowej był połączony kładką z portalem wieży południowej. Kładkę tą opuszczano na dwie dębowe belki osadzone w murze przed portalem. Ochronę obrońców na murze przypuszczalnie zapewniało blankowane przedpiersie, a więc forma odmienna od zadaszonego ganku przy ścianie wschodniej. Biorąc pod uwagę nachylenie terenu, prawdopodobnie górna część muru wokół dziedzińca została zmodyfikowana schodkowo w kierunku północnym i południowym.
Przystawienie pałacu do wieży oraz dwuwieżowy układ zamku, związany mógł być z południowoniemieckimi lub dolnoaustriackimi wpływami architektonicznymi (np. Kaja, Weitenegg, Lichtenfels, Weitra, Kronsegg, Neudegg), choć podobne typy zamków wznoszono też w Czechach i na Morawach (np. Buchlov, Český Krumlov, Rožmberk). Co charakterystyczne, główna wieża pomimo olbrzymich rozmiarów nie posiadała cech mieszkalnych, natomiast obronno-mieszkalno-sakralne funkcje spełniała wieża z kaplicą, element często spotykany w zamkach bawarskich, choć tam raczej nie umieszczano apsyd w przestrzeni wież, a kaplice były niejako osobną przestrzenią. Całe romańskie założenie zamkowe Landštejn charakteryzowało się monumentalną bryłą, zwłaszcza wieża południowa, której wysokość, rzut i rozpiętość murów była ponad standardowa.
W pierwszej połowie XIV wieku brama na zamkowy dziedziniec została przeniesiona do kurtyny zachodniej, a na miejscu starego wjazdu wzniesiono nową czworoboczną wieżę, wysuniętą prawie w całości poza obwód muru obronnego. Pełniła ona oprócz funkcji obronnej, także mieszkalną. Jej wysunięcie przed obwód obronny mogłoby wskazywać, iż dziedziniec zamku był już wówczas cały zastawiony pomocniczą zabudową gospodarczą i mieszkalną. Jeśli nie, to zabudowania na dziedzińcu utworzono najpóźniej w okresie rządów rodu Krajířów z Krajku w ostatniej ćwierci XIV wieku. Były to podpiwniczone budynki, przystawione do wewnętrznych ścian murów.
Prawdopodobnie w XV wieku zachodnie przedpole zamku zamknięto obwodem muru, wzmocnionym trzema półokrągłymi, otwartymi od wewnątrz basztami. Mur ten oraz baszty zwieńczono nieco anachronicznym już wówczas krenelażem. Po stronie północnej usytuowano budynek bramny, przez który droga wjazdowa prowadziła zarówno na dziedziniec zachodni, jak i na międzymurze, a następnie przez zachodnią bramę w głównym obwodzie obronnym na dziedziniec. W okresie tym zamek posiadał już mur parachamu, który zastąpił wcześniejsze obwarowania drewniano – ziemne. Od wschodu wzmacniały go dwie narożne, wieloboczne, posadowione na skałach baszty. Najwcześniej w latach 20-tych XVI wieku wzniesiono obwarowania otaczające zamek półkolem po stronie południowej, wschodniej i północnej, zaopatrzone w dwie półokrągłe basteje. W odróżnieniu od starszych, zwieńczonych krenelażem obwarowań zachodniego dziedzińca, nowy mur miał już ganek ze strzelnicami przystosowanymi do ręcznej broni ogniowej. W okolicach zewnętrznej bramy rozwinęła się wówczas zabudowa gospodarcza, taka jak kuźnia, piekarnia i stajnie, a zabudowa na zamku górnym otoczyła dziedziniec z wszystkich stron.
Stan obecny
Landštejn jest obecnie jednym z najlepiej zachowanych zamków romańskich na terenie Czech. Przetrwała w całości główna wieża – bergfried, jak i wieża z kaplicą, przy czym obie poddano w XX wieku gruntownemu remontowi i częściowej odbudowie. Niestety z romańskiego pałacu widoczna jest jedynie ściana wschodnia, pozostała część została gruntownie przebudowana już w XVI wieku. Zabudowę uzupełniają elementy gotyckie: czworoboczna wieża południowa, mur parchamu, obwarowania zachodniego dziedzińca oraz renesansowe: zewnętrzny budynek bramny, czy obwarowania po stronie północnej, południowej i wschodniej. Całość należy na terenie Czech do naszych najrozleglejszych zamków o skomplikowanym procesie budowy. Zamek udostępniony jest do zwiedzania codziennie od 1 kwietnia do 30 października. Po przeciwnej stronie głębokiej doliny, znajduje się niewielka osada Pomezí z romańskim kościołem św. Jana Chrzciciela i reliktami rycerskiej siedziby mieszkalnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Kühtreiber T., Der Gründungsbau der Burg Landštejn. Überlegungen zur zeitlichen Einordnung aus bauhistorischer Sicht, „Průzkumy památek XVIII”, 1/2011.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., K počátkům hradu Landštejna, „Průzkumy památek XVIII”, 1/2011.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.