Historia
Dzięki łacińskiej inskrypcji w prezbiterium wiadomo, iż kościół św. Bartłomieja został ufundowany przez biskupa praskiego Jana. Biorąc pod uwagę cechy stylistyczne romańskiej budowli przyjmuje się, iż był to Jan II z Dražic, który urzędował od 1226 do 1236 roku. Pierwszą informację o kościele w źródłach pisanych pozostawiono w dokumencie biskupa Jana IV z Dražic z 1306 roku.
W latach 1570-1743 administracja nad kościołem w Kyje została powierzona kapłanom kościoła św. Henryka na Nowym Mieście praskim. W XVI wieku zniszczone zostały otaczające kościół budynki dawnego dworu biskupiego, konieczne natomiast stało się zbudowanie zakrystii po północnej stronie nawy. Kolejne zmiany przeprowadzono w XVIII wieku w związku z ustanowieniem miejscowej parafii. Część okien została zamurowana, przebito również nowe, większe. W 1859 roku najwyższą, drewnianą kondygnację wieży zmodyfikowano do obecnej, murowanej postaci.
Architektura
Kościół został wzniesiony w stylu romańskim na planie prostokąta o wymiarach 8,5 x 6.5 metra, utworzonego z bloków dokładnie ociosanego piaskowca. Od strony wschodniej usytuowano prostokątne, węższe od nawy prezbiterium, wzniesione na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 5,2 x 5,1 metra. Pierwotnie była to jedyna część budowli, której zewnętrzne elewacje posiadły dekoracje w postaci cokołu, połączonych z nim profilowanych lizen i gzymsu wieńczącego, a być może także fryzu arkadowego. Zewnętrzne elewacje nawy nie otrzymały żadnych zdobień. Południową ścianę przełamano tylko dwoma oknami o półkolistych zamknięciach, północną zaś jednym oknem i półkolistym portalem. Prezbiterium oświetlane było pojedynczym oknem w ścianie wschodniej, nad którym mniejszy otwór doświetlał poddasze. W przestrzeni szczytu wschodniego wyciosano w murze równoramienny krzyż.
Zachodnią część kościoła zajęła masywna wieża, której szerokość odpowiadała szerokości nawy, a długość wyniosła 4,5 metra. Jej przyziemie, oddzielone od nawy półkolistą arkadą z masywnymi filarami przyściennymi, stanowiło ciemną, sklepioną krzyżowo komorę o wymiarach 6,6 x 4,5 metra. Nie wiadomo jakim pierwotnie celom ona służyła. Pierwsze piętro wieży oświetlono od południa romańskim oknem, poniżej którego osadzono portal z którego wchodziło się na emporę. W zachodniej elewacji wieży, na pierwszym piętrze w okresie gotyku przebito ostrołukowe okno, umieszczone obok starszego portalu na dwóch kroksztynach, pierwotnie prowadzącego do biskupiego dworu. Drugie piętro posiadało po dwa okna od strony północnej i południowej oraz aż cztery w fasadzie zachodniej. Poza powyższymi oknami w ścianach wieży i nawy poprzebijano niesymetrycznie rozmieszczone małe romańskie okienka lub otwory szczelinowe, które wprowadzały światło do wąskich korytarzy w obwodowych ścianach kościoła. Najwyższą, czwartą kondygnację wieży (trzecie piętro) oryginalnie tworzyła drewniana nadbudówka, nadwieszana na kamiennych konsolach. Przypuszczalnie pełniła ona funkcje obronne.
W zachodniej części kościoła na nawę otwierała się empora, umieszczona na piętrze wieży. Wejście do niej wiodło przez wspomniany powyżej zachodni portal, prawdopodobnie poprzez nadwieszony drewniany ganek lub pomost z biskupiego dworu, oraz poprzez umieszczony w grubości muru długi korytarz, prowadzący przez prawie całą długość ściany do wejścia w południowo – wschodniej części nawy. Przedłużenie tego korytarza przechodziło na piętrze wieży przez ścianę zachodnią i zakręcało w grubości muru do ściany północnej, gdzie za pomocą półkolistego portalu korytarz łączył się z drugim piętrem wieży. Jeszcze jeden wąski korytarz w grubości muru mieścił się w przyziemiu wieży w ścianie południowej. Nie posiadał on funkcji komunikacyjnej, kończył się bowiem ścianami na tym samym poziomie. Mógł ewentualnie służyć obronie, za pomocą dwóch niewielkich otworów.
Wnętrze nawy zostało zwieńczone dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego, rozdzielonego półkolistym gurtem. Podobne sklepienie zastosowano w jednoprzęsłowym prezbiterium, oddzielonym od nawy monumentalnym łukiem tęczowym o trzech uskokach. Po obu stronach łuku tęczowego umieszczono dwie dość obszerne wnęki, przesklepione półkolistą arkadą, które zostały wydrążone w grubości murów bocznych nawy. Z wnęki południowej wiodły w grubości muru schody i wspomniany korytarz na emporę. Nie jest pewne jakie było oryginalne przeznaczenie owych wnęk, być może były one pierwotnie podzielone na dwie kondygnacje z których górne były emporami (podobnymi do praskiego kościoła św. Marcina w Murze).
Stan obecny
Kościół w Kyje jest dziś jedną z najbardziej monumentalnych i najlepiej zachowanych budowli romańskich na terenie Czech. Nie uniknął niestety zmian w okresie nowożytnym. Od zachodu dostawiono do niego kruchtę, od północy duży aneks, a pierwotną drewnianą kondygnację wieży zastąpiono murowaną. Powiększono także kilka okien. W południowej ścianie nawy jedno jest oryginalne, a drugie przywrócone do pierwotnego stanu w wyniku renowacji. W elewacji północnej znajduje się jedno okno i pozostałości uskokowego portalu. Prezbiterium ma dziś trzy okna, po jednym z każdej strony, jednak otwory północny i południowy są wynikiem renowacji, pierwotnie ściany te prawdopodobnie nie posiadały okien. Znacznie zdegradowane zostały na przestrzeni lat fryzy i lizeny zdobiące niegdyś elewacje prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dragoun Z., Praha 885-1310. Kapitoly o románské a raně gotické architektuře, Praha 2002.
Fišera Z., Opevněné kostely: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, t. 1, Praha 2015.
Podlaha A., Šittler E., Soupis památek historických a uměleckých v politickém okresu Karlínském, Praha 1901.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.