Historia
Budowę zamku rozpoczęto pod koniec XIII wieku z inicjatywy króla Wacława II, w związku z intensywnym rozwojem wydobycia srebra w Kutnej Horze. W ramach reformy monetarnej z 1300 roku władca postanowił umieścić na zamku królewską mennicę, której przekazał produkcję monet z wielu małych mennic rozsianych po całym królestwie czeskim. We Włoskim Dworze rozpoczęto wówczas bicie groszy praskich, srebrnej monety dla której podstawą były bogate kutnohorskie złoża srebra. Nazwa zamku („curia Italica”) związana była z florenckimi mistrzami, odpowiedzialnymi za bicie nowej monety dla przemyślidzkich władców.
Pod koniec XIV wieku Włoski Dwór upodobał sobie często przebywający w Kutnej Horze król Wacław IV. W latach 1386-1400 dokonał on przebudowy zamku w wygodniejszą rezydencję mieszkalną, dostosowaną do potrzeb królewskiej siedziby. Wzniesiono wówczas pałac królewski, który zawierał monarsze pokoje prywatne i reprezentacyjne oraz kaplicę św. Wacława. W upiększonej siedzibie władca pojawił się w 1400 i 1401 roku, często też odwiedzał ją w kolejnych latach. Po śmierci Wacława IV w 1419 roku także kolejny władca, Zygmunt Luksemburczyk, często przebywał we Włoskim Dworze, stanowiącym dla niego alternatywę dla Pragi.
Walki o Kutną Horę w okresie husyckiej rewolucji nie przyniosły zamkowi zniszczeń. Po ich zakończeniu Włoski Dwór był jednym z nielicznych niezniszczonych i nie oddanych w zastaw królewskich zamków, dzięki czemu stał się miejscem ważnych wydarzeń historycznych. W 1409 roku został tutaj podpisany dekret kutnohorski, w 1443 roku miał miejsce zjazd prowadzony przez Hynka Ptáčka z Pirkenštejna, w 1444 roku przyszły król czeski Jerzy z Podiebradów został wybrany w Kutnej Horze najwyższym hetmanem landfriedów wschodnioczeskich, a w 1448 roku administratorem ziemskim. W 1471 roku we Włoskim Dworze młody polski książę Władysław Jagiellończyk został obrany na króla czeskiego. W okresie jego panowania na zamku wzniesiono około 1496 – 1499 roku nowy tzw. Dom Mincerzy.
W XVI wieku mennica kutnohorska zaczęła tracić swój monopol. W połowie wieku przestano bić czeskie grosze, a większe znaczenie zaczęły zdobywać nowe talary. Pomimo tego w latach 1577-1579 dokonano renesansowej przebudowy Domu Mincerzy, na krótko przed pożarem z 1585 roku, który zniszczył zamek. Kolejne istotne zmiany nastąpiły w XVII wieku, kiedy dwór został naprawiony i rozbudowany, by służyć jako siedziba wyższych urzędów państwowych. Jednak wraz ze spadkiem wydobycia srebra, znaczenie Kutnej Hory zmniejszyło się, aż w 1727 roku mennica została ostatecznie zamknięta. W XIX wieku dawny zamek został wykupiony przez miasto, z którego inicjatywy w latach 1893-1899 Ludvík Lábler dokonał neogotyckiej przebudowy.
Architektura
Zamek Wacława II zbudowany został na wywyższeniu terenu, w pobliżu płynącej doliną rzeki Vrchlice (w średniowieczu zwanej Pach), w południowo – wschodniej części miasta. Wzniesiono go na planie owalu z wjazdem od strony północno – wschodniej, umieszczonym w wysokiej czworobocznej wieży bramnej. Drugą, mniejszą furtę prowadzącą do miasta umieszczono po stronie południowo – zachodniej, naprzeciwko kościoła św. Jakuba. Zewnętrzną strefę obrony stanowił przekop oraz na południu stroma, nadrzeczna skarpa. Obwarowania zamku połączono z miejskimi murami obronnymi, jednak zamek był samodzielnym dziełem obronnym. Na początku XIV wieku dobudowano także zewnętrzny, niższy mur obronny.
Północna wieża bramna założona została na planie czworoboku o wymiarach w planie 7,2 x 5,9 metra i wysokości niecałych 20 metrów, którą osiągnęła na skutek dwóch etapów rozbudowy, w tym drugiej prowadzonej za Wacława IV. Pierwotnie była czteropiętrowa, zwieńczona blankami i wyposażona w wykusz latrynowy na najwyższej kondygnacji. Pod koniec XIV wieku pierwotny przejazd bramny został zamurowany, zaś wjazd utworzono w sąsiednim, wówczas wzniesionym budynku po południowej stronie wieży. Nowo powstałe piąte piętro utworzono już nie z kamienia ale z cegły oraz zaopatrzono w okna z bocznymi siedziskami, które przebito także na piętrze czwartym (po dwa od północy i południa oraz po jednym z pozostałych boków).
Prawie połowę wewnętrznego dziedzińca (południowo – zachodnia, południowa i wschodnia część obwodu) zajęły warsztaty mincerzy, przystawione do wewnętrznych ścian murów obronnych. Było to siedemnaście oddzielonych i dostępnych przez osobne wejścia z dziedzińca pomieszczeń, z których każde ozdobione zostało emblematem oryginalnego miasta, z którego przeniesiono mennicę do Kutnej Hory. Godnym uwagi było to, że ich wnętrza nie były prostopadłe do równej fasady na dziedzińcu, ale miały kształt nieregularny, łącznie zbliżony formą do wachlarza. Fasada została utworzona przez ciąg kolejnych standardowych, prostokątnych okien i ostrołukowych wejść wykonanych z obrabianych bloków piaskowca. Na piętrze warsztaty zaopatrzono w kolejne czworoboczne okna z metalowymi kratami, pomiędzy którymi wstawiono wspomniane herby, oraz w okna przebite na stronę zewnętrzną, w murze obwodowym. Pomieszczenia zapewne przykryte były wspólnymi daszkami jednospadowymi, opartymi na murze obronnym.
Na dziedzińcu oprócz warsztatów mincerzy musiał znajdować się osobny budynek w którym finalizowano bicie monety (preghaus). Być może mieścił się on w kwadratowej w planie budowli usytuowanej w północnej części dziedzińca, wychodzącej nieznacznie małym fragmentem jednego narożnika poza obwód muru obronnego. Budynek ten mógł mieć formę wieży mieszkalnej, na co wskazywałyby mury o nieco masywniejszej formie niż mur obronny zamku. Niedługo później, jeszcze na początku XIV wieku, do południowej ściany wieżowego budynku dostawiono prostokątny w planie dom, przedzielony wewnątrz poprzeczną ścianą na dwa mniej więcej równe pomieszczenia. Najpewniej mieściły się w nim urzędy mennicy. Ponadto w najwcześniejszym etapie funkcjonowania zamku na dziedzińcu zapewne stała większa liczbę konstrukcji drewnianych i szachulcowych, dostawionych do muru obwodowego.
Pod koniec XIV wieku z inicjatywy Wacława IV przebudowano budynek urzędu mincerskiego, powiększonego o skrzydło północne, na którego piętrze usytuowano kaplicę św. Wacława. Wzniesiono też nowy budynek po stronie północno – wschodniej (tzw. Wysoki Dom), przebudowano warsztaty mincerzy oraz, jak wspomniano powyżej, podwyższono wieżę bramną. W pracach tych brała udział królewska strzecha budowlana, której dzieła charakteryzowały się między innymi podobnymi kapitelami, profilami żeber oraz zastosowaniem kolebkowych sklepień z ceglanymi gurtami (użyte także na zamku w Točníku i zamku na Hradczanach).
Wysoki Dom wstawiono między wschodnie skrzydło mincerzy i wieżę bramną na północy, przy czym w przeciwieństwie do innych budynków jego konstrukcja przełamała mur obwodowy, wychodząc częściowo poza dawny obwód. Dom założono na planie trapezu do którego od południa i północy przystawione zostały dwie mniejsze dobudówki. W północnej znalazło się w przyziemiu wspomniane powyżej nowe ostrołuczne wejście na dziedziniec z podsklepionym kolebkowo przejazdem, które zastąpiło bramę w sąsiedniej starszej wieży, natomiast południowa dobudówka pierwotnie była całkowicie otwarta na dziedziniec, a dopiero później zamknięta cienką przegrodą z drzwiami i małym okienkiem u góry. W głębi tego przykrytego kolebką pomieszczenia można było wejść do małej kwadratowej komory bez okien.
Na parterze głównej części Wysokiego Domu utworzono preghaus. Jego wnętrze przykryto trzema równoległymi sklepieniami kolebkowymi, które zrealizowano dwoma rzędami arkad o długości trzech łuków każda, tzn. każdy z rzędów podparto na dwóch filarach wzniesionych z dużych bloków piaskowca. Krawędzie filarów zostały sfazowane w środkowej części, a tylko przy ziemi i przy ceglanych arkadach otrzymały przekrój regularnego kwadratu. Dodatkowo od strony zachodniej i wschodniej sklepienie wsparto na filarach przytwierdzonych do ściany, które nie różniły się od wolnostojących. Preghaus w kierunku dziedzińca otwarto trzema grupami półkolistych okien i drzwi, co odpowiadało podziałowi na trójnawowy układ wnętrza. Na piętrze domu znajdowała się przykryta stropem sala główna, która w XV i XVI wieku nazywana była wielką aulą, mazhauzem lub komnatą króla. Wejście na tą kondygnację oraz na drugie piętro możliwe było za pomocą drewnianego ganku przystawionego do fasady budynku, ale komunikację pionową zapewniała także spiralna klatka schodowa o wysokości niecałych 15 metrów, umieszczona w pobliżu wieży.
Kaplica i budynek mennicy w północnej części dziedzińca tworzyły strukturalnie jedną całość, ale były całkowicie niezależne komunikacyjnie. Pomieszczenie mincerza, które znajdowało się na parterze, dostępne było jedynie długim korytarzem od strony dziedzińca, natomiast na piętrze znajdowała się kaplica połączona tylko z pierwszym piętrem. Kaplica składała się z nawy oraz z prezbiterium umieszczonego we wspaniałym pięciobocznym wykuszu, osadzonym na masywnym filarze i flankowanym przez dwa wysokie ostrołuczne okna z dwudzielnymi maswerkami. Przejście między ośmiobocznym przekrojem stopy wykusza a podłużną podstawą prezbiterium zapewniły dwa wsporniki, gęsto pokryte dekoracją liściastą i profilowaniem. W ich zdobieniu, w narożu ukryto także tzw. zielonego człowieka, symbol odrodzenia. Sam wykusz w narożnikach otrzymał dwie kondygnacje półkoliście zamkniętych arkad z których górna przechodziła w strefę okienną o smukłych otworach dzielonych laskowaniem ze zwieńczeniami w formie trójliści i czwórliści.
Wewnątrz w przyziemiu, oprócz starszego pomieszczenia tworzącego niegdyś budynek urzędu minerskiego, znalazło się tylne pomieszczenie przykryte sklepieniem kolebkowym o wysokości 4,7 metra, otwarte szerokim półkolistym łukiem na sąsiednie pomieszczenie pod kaplicą. Arkada ta została zamurowana w 1501 roku i wyposażona w późnogotycki portal siodłowy, zdobiony inicjałami króla Władysława i herbem ówczesnego najwyższego mistrza mennicy, pana Kostki z Postupic. Oświetlenie tylnej komnaty zapewniało tylko jedno okno umieszczone w głębokiej niszy w ścianie północno – zachodniej. Parter pod kaplicą był w planie identyczny z jej nawą na górze. Przestrzeń ta została zwieńczona krzyżowo – żebrowym sklepieniem schodzącym do środkowego filaru. Jego podstawą był klasyczny podział na cztery przęsła, jednak kolumna nie została umieszczona w środku przestrzeni pomieszczenia, jak można by się spodziewać, ale w miejscu opartym na idealnym kwadracie przednich przęseł, co skróciło o więcej niż jedną czwartą dwa tylne przęsła oraz wpłynęło na niecodzienny układ żeber, schodzących gładko, bezwspornikowo w trzon kolumny. Sala służyła jako skarbiec monet, dostępny od północnego – zachodu z sąsiedniej sali oraz wspomnianą arkadą. Oświetlały ją dwa okna, które były prawie symetrycznie rozmieszczone wokół środkowej nogi wykusza i jedno wychodzące na południowy – zachód (zamurowano je około 1523 – 1524 roku, podczas budowy galerii i przyległej klatki schodowej), przy czym wszystkie od zewnątrz zakryte były kratą z kutego żelaza. Co więcej pośrodku muru od strony dziedzińca znajdowało się wejście do wnęki w nodze wykusza. Wnęka ta została przesklepiona kolebkowo, a na osi oświetlał ją smukły świetlik. Od strefy skarbca oddzielona była półkolistym portalem nad którym otwierał się wysoki półkolisty łuk bez profilowania. Przeznaczenie wnęki nie jest znane.
Wnętrze pierwszego piętra, a więc nawę kaplicy, pierwotnie zwieńczono sklepieniem gwiaździstym o bogatszym układzie żeber niż na parterze, podtrzymywanym przez pojedynczą kolumnę w tylnej części, wyrastającą z przyziemia. Od strony dziedzińca nawa otwierała się na małe wykuszowe prezbiterium, a po przeciwnej stronie na pomieszczenie, które w planie odpowiadało komnacie na parterze i było całkowicie otwarte na kaplicę dużą ostrołuczną arkadą. Nawa kaplicy dostępna była od północnego – wschodu i południowego – zachodu przez dwa ostrołukowe portale. Północny wiódł do tzw. komnat królewskich, drugi zaś prowadził na ganek przy skrzydle zachodnim. Pomieszczenie przy kaplicy było trapezoidalne w planie i miało płaski, drewniany strop osadzony na wysokości 5,8 metra. Ta tylna, wyraźnie mniej wysublimowana część budynku była prawdopodobnie zarezerwowana dla zwykłych pracowników mennicy, a sama przednia część kaplicy była własnością dworu królewskiego, mistrza mennicy i wyższych urzędników.
W XV wieku Jerzy z Podiebradów postanowił powiększyć zabudowania urzędników mennicy poprzez dobudowanie tylnego traktu skrzydła zachodniego, zaś w latach 1496 – 1499 w południowo – zachodniej części zamku w miejscu dawnej fosy, przed głównym obwodem murów, wzniesiono piętrowy późnogotycki dom zwany Horstoforovský. Służył on za siedzibę najwyższego mistrza mennicy.
Stan obecny
Włoski Dwór zachował się do czasów współczesnych, niestety jednak został mocno przekształcony w wyniku długiego zaniedbania w XVIII i XIX stuleciu oraz z powodu neogotyckiej odbudowy, która silnie ingerowała w jego pierwotny wygląd. Podczas gdy w mniejszym stopniu przekształcono zabudowę po stronie północnej, wejściowej, z kaplicą i pałacem Wacława IV, pozostałe budynki zostały w większości zburzone i całkowicie przebudowane.
Od strony zewnętrznej zapewne największe wrażenie robi obecnie gotycki wykusz, którego dolna część jest w całości oryginalna, natomiast wimpergi u góry są pomysłem neogotyckim, zaś maswerki i sterczyny stanowią wierne kopie. Wewnątrz kaplicy niestety pierwotny nietypowy układ został zniszczony w trakcie XIX-wiecznej regotyzacji, kiedy zburzono tylną ścianę kaplicy, a kolumna podtrzymująca sklepienie przesunięta została na środek nawy. Pomimo tych zmian, które całkowicie zniweczyły pierwotny zamysł budowniczych sklepień, kaplica jest jednym z arcydzieł swoich czasów.
Dwór Włoski udostępniony jest do zwiedzania i oferuje dwie trasy wycieczkowe: „Mennica Królewska” i „Pałac Królewski”. Część pierwsza trasy to animowany film edukacyjny o technologii przeróbki rud srebra i produkcji monet oraz ciekawa ekspozycja monet bitych w Dworze Włoskim i pokaz średniowiecznej techniki bicia monet. Druga trasa oferuje między innymi wizytę w królewskiej sali audiencyjnej oraz kaplicy zamkowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.
Záruba F., Hrady Václava IV. Od nedobytného útočiště k pohodlné rezidenci, Praha 2014.
Záruba F., Vlašský dvůr, „Castellologica Bohemica”, 11/2008.