Historia
Kościół zaczęto budować w latach trzydziestych XIV wieku, w okresie dobrobytu miasta, spowodowanego zwiększonym wydobyciem bogatych złóż kruszców. Prawdopodobnie gotycki budynek powstał na miejscu starszej drewnianej budowli sakralnej, bowiem w 1324 roku odnotowana została w źródłach pisanych kaplica wzniesiona z nietrwałych materiałów, przy czym określenie „capella” zapewne odnosiło się do ówczesnego podporządkowania parafii w Malínie, a nie do wielkości budowli. Początkowo kościół nosił wezwanie Marii Panny, był też pod silnym wpływem pobliskiego sedleckiego klasztoru cystersów, który w 1324 roku przejął kontrolę nad malínską parafią. Przed 1336 rokiem miasto zdołało częściowo uzyskać niezależność kościelną, bowiem odnotowany został wówczas po raz pierwszy kutnohorski proboszcz, choć jeszcze do końca XIV wieku ciągnęły się spory pomiędzy plebanami z Malína a klasztorem odnośnie praw patronackich i dochodów ze świątyń w mieście. Sytuacja została ostatecznie ustabilizowana dopiero na początku XV wieku, kiedy to kościół św. Jakuba stał się farą niezależną administracyjnie od ośrodka w Malínie. Jego poświęcenie św. Jakubowi nastąpiło najpóźniej w XVI wieku, natomiast w 1403 roku zapisano, iż kościół nazywany był też Wysokim („in der hoen Kirchen”).
Kościół wznoszony był według z góry ustalonego planu, bez większych zmian projektu w trakcie prac, jedynie wieże pierwotnie miały posiadać równą wysokość i być może górne kondygnacje ośmioboczne, ale ze względu na problemy ze statyką budowli wieża południowa nigdy nie osiągnęła zakładanej wysokości. Pod koniec lat 50-tych XIV wieku proces budowy kościoła był już zaawansowany. Wznoszono korpus nawowy wraz z przyziemiem wież, a prezbiterium było najpewniej ukończone i zasklepione przed 1357 rokiem, kiedy to ufundowano ołtarz św. Marcina, Prokopa, Benedykta i Idziego. W drugim etapie, trwającym do około lat 70-tych XIV wieku, zbudowano zakrystię ze skarbcem, podwyższano także mury obwodowe naw bocznych oraz wieże. Prace wykończeniowe trwały aż do pierwszych lat XV wieku.
Pomiędzy 1421 a 1424 rokiem kościół poniósł pierwsze zniszczenia i straty spowodowane wojnami husyckimi. Dotknęły one architektury budowli, ale przede wszystkim jej wyposażenia. Według przekazu kronikarskiego Vavřinca z Březové, podczas demonstracyjnego przemarszu wojsk praskich na Čáslav i Kutną Horę w wigilię Wszystkich Świętych 1421 roku, do miasta wdarły się niezdyscyplinowane oddziały, mimo wcześniejszych obietnic o nie wchodzeniu w obręb murów miejskich. Oprócz splądrowania domów żydowskich, husyci spustoszyli także kościół św. Jakuba, w którym zdemolowali wewnętrzne wyposażenie (organy, ołtarze, obrazy). Kolejną katastrofą było zajęcie Kutnej Hory przez stronnictwo królewskie przed Bożym Narodzeniem 1421 roku. Choć mieszczanie sami otworzyli bramy przed wojskami Zygmunta Luksemburczyka, w mieście rozpętał się terror, podczas którego w samym kościele życie straciło m.in. kilku księży. Co ciekawe to katolicy zniszczyli wówczas część wyposażenia budowli, być może uznanego za zbezczeszczany przez husytów. W 1422 roku miasto zostało podpalone, prawdopodobnie przez wycofujące się oddziały królewskie, ale kościół zapewne ocalał na skutek akcji gaszenia prowadzonej przez husytów. Przypuszczalnie większe zniszczenia od ognia spowodował pożar Kutnej Hory, wywołany dwa lata później, po bitwie pod Malešovem, gdy w kościele zginąć miało od dymu i ognia wiele osób. Spłonąć mógł wówczas pierwotny dach i więźba dachowa świątyni. W tym samym 1424 roku kościół przejęli kapłani husyccy (utrakwistyczni), którzy zarządzali świątynią do końca wojny trzydziestoletniej.
Intensywne prace remontowe kościoła św. Jakuba zaczęto dopiero pod koniec lat 50-tych XV wieku. Związane były one z siłą gospodarczą miasta, wynikającą z intensywnego wydobycia rud srebra, które zaczęło się odradzać po 1437 roku, kiedy cesarz Zygmunt wydał dwa przywileje prostujące stosunki majątkowe górników. Pomóc mogła też przeprowadzona w latach 50-tych podwójna reforma monetarna. Odbudowa kościoła rozpoczęła się od utworzenia nowej więźby wysokiego czterospadowego dachu, który według analizy dendrochronologicznej powstał w 1459 roku. W 1467 roku na naprawę kościoła zapisano w sumie 50 groszy, przy czym rada miejska zadecydowała, że zostaną one przeznaczone na pokrycie dachu „wysokiej wieży”. Jeszcze pod koniec lat 60-tych powstały malowidła na wschodniej ścianie nawy północnej, łączące ikonografię utrakwistyczną z popularnymi katolickimi motywami maryjnymi. W 1471 roku, w końcowym okresie prac remontowych, do jednego z filarów dobudowano kamienną ambonę, natomiast w latach 70-tych i 80-tych XV wieku powstały malowidła na ścianach zamknięcia prezbiterium.
We wczesnym okresie nowożytnym kościół był wielokrotnie remontowany i modernizowany. W drugiej połowie XVI wieku kilkukrotnej naprawy wymagała wieża północna, uszkodzona przez ciężki dzwon „Vorel” z 1478 roku. Ponadto w 1567 roku prowadzono poważne prace budowlane przy zakrystii, a do dwóch kondygnacji wieży wstawiono sklepienia. W 1650 roku naprawy wymagał dach korpusu, w 1698 roku ponownie północna wieża, której przykrycie zmieniono na barokowy hełm. Raz jeszcze wymagała ona renowacji w 1740 roku, gdyż została poważnie uszkodzona przez burzę. Więcej szczęścia kościół miał w trakcie pożaru miasta z 1823 roku, kiedy to budowlę uratować mieli żołnierze, zrzucając część płonącego już dachu. W 1824 roku założono nowe dachy nad korpusem nawowym i prezbiterium, kosztem usuniętego przykrycia późnogotyckiego. W latach 70-tych XIX wieku dokonano częściowych napraw w kościele, między innymi odtworzono maswerki w dziewięciu oknach, odnowiono fasady i wyburzono barokową kruchtę. Znacznie szersza renowacja miała miejsce w latach 1941-1946 z inicjatywy arcybiskupa Karela Volrlíčka. Prawdopodobnie uratowała ona budowlę przed zawaleniem z powodu zakłóconej statyki i niestabilnego podłoża.
Architektura
Kościół usytuowany został w południowej części lokacyjnego miasta, w bezpośredniej bliskości Włoskiego Dworu, czyli królewskiej siedziby i mennicy, co było wyrazem dużego znaczenia świątyni. Położenie na zboczu o nachyleniu z północy na południe nie było zbyt korzystne, ale nie była to sytuacja wyjątkowa w obrębie czeskich miast średniowiecznych. Układ Kutnej Hory był już wytworzony w chwili budowy kościoła, dlatego nie posiadał on zbyt dużo miejsca pośród ciasnej zabudowy. Od strony zachodniej plac kościelny sąsiadował z parcelą mieszkalną i narożnymi, wąskimi uliczkami. Po stronie południowej w bliskiej odległości przy nadrzecznych skarpach przebiegał miejski mur obronny, na wschodzie znajdował się zamek (Włoski Dwór), prawdopodobnie oddzielony suchą fosą, zaś na północy mieścił się duży blok miejskiej zabudowy mieszkalnej. Ten ostatni od kościoła odgradzała równoleżnikowo biegnąca ulica, prowadząca do bramy Kouřimskiej na zachodzie i bramy Čáslavskiej na wschodzie.
Kościół został wzniesiony jako hala o trzech nawach, których wysokość osiągnęła 19 metrów. Od strony wschodniej budowla zakończona został prezbiterium o szerokości zbliżonej do nawy głównej i o wielobocznym zamknięciu (pięć boków ośmioboku). Fasadę zachodnią planowano pierwotnie jako dwuwieżową, jednak z powodu problemów z podłożem ostatecznie w pełni ukończono jedynie sześciokondygnacyjną wieżę północną, która osiągnęła imponującą wysokość 84 metrów. Na całej wysokości uzyskała ona rzut czworoboczny, natomiast wieżę południową zaprojektowano nad drugim piętrem jako przechodzącą z czworoboku w nieregularny sześciobok (nie utworzono regularnego ośmioboku zapewne ze względu na chęć budowy szczytu pomiędzy wieżami). Po stronie południowej, przy prezbiterium a zarazem po wschodniej stronie nawy bocznej, dostawiono dwuprzęsłową zakrystię ze skarbcem na piętrze. Przed mury obwodowe wysunięto ryzalitowo kilka wieżyczek schodowych: północną przy prezbiterium, zachodnią przy nawie głównej, dwie południowe przy nawie bocznej. Z nich południowa przystawiona do wieży nie osiągnęła pierwotnie zaplanowanej wysokości, bowiem zrezygnowano z wstawienia empory do wnętrza korpusu. Jako materiału do budowy kościoła użyto ciosanych bloków piaskowca oraz kamienia łamanego. Przy sklepieniach wykorzystywana była też cegła.
Cała budowla opięta została uskokowymi przyporami, bardzo wysokimi, sięgającymi aż gzymsu koronującego. W narożnikach przypory usytuowane zostały prostopadle do siebie, za wyjątkiem ukośnie ułożonej szkarpy zakrystii oraz nietypowo umieszczonej przypory północno – zachodniej przy wieży północnej. Jej wygięcie spowodowane było przebiegającą tamtędy ulicą i brakiem miejsca pośród ciasnej zabudowy. Pomiędzy przyporami przebite zostały okazałe, ostrołuczne okna o profilowanych ościeżach, z trójdzielnymi maswerkami o różnorodnych kombinacjach trójliści, oparte na wysokim gzymsie podokiennym. Gzymsy kordonowe porozdzielały elewacje wieży północnej i niższej wieży południowej. Cały kościół posadowiony został na cokole, wydatnym ze względu na nachylenie terenu, równoważącym różnice wysokości terenu. Nad korpusem nawowym zapewne rozłożony był wysoki dach dwuspadowy, od zachodu oparty na szczycie, w drugiej połowie XV wieku zastąpiony dachem czterospadowym. Osobnym dachem namiotowym z wieloma połaciami nad wschodnim zamknięciem przykryte zostało prezbiterium. Wysoka wieża północna prawdopodobnie zakończona była przedpiersiem otaczającym czterospadowy dach kalenicowy.
Główne wejście do kościoła umieszczone zostało pomiędzy wieżami w fasadzie zachodniej. Nie utworzono go symetrycznie na osi, ale z przesunięciem ku południowej przyporze, z powodu chęci umieszczenia po stronie północnej spiralnej klatki schodowej, wysuniętej ryzalitowo z fasady. Okazały ostrołuczny i profilowany portal podzielono na dwa zamknięte łukami odcinkowymi przejścia, nad którymi strefę dużego tympanonu z bogatą dekoracją maswerkową (sferyczny czwórliść opasany naprzemiennie czterema kołami wypełnionymi czwórliśćmi i wąskimi trójliśćmi, z dodatkowymi trójliśćmi w dolnych narożnikach układu). Kompozycja portalu nawiązywała do wzorów katedralnych, czy to przez podwójne wejście z subtelną centralną kolumienką, czy też dekoracyjny sposób wypełnienia powierzchni tympanonu różnorodnymi, wielokrotnymi, geometrycznymi kształtami, umieszczonymi na różnych wysokościach. Natomiast mnogość linearnie pomyślanych i subtelnie ukształtowanych wałków i rowków ościeża portalu, świadczyła o tendencji do recepcji poklasycznego gotyku. Dwa dodatkowe portale korpusu nawowego osadzono w drugich przęsłach od wschodu po stronie północnej i południowej. Oba otrzymały formę ostrołuczną i bogate profilowanie zakończone na wysokich, wielobocznych cokołach. Znalazły się na rożnych poziomach wysokości z powodu spadku terenu.
Wewnątrz korpus nawowy zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi ponad pięcioma prostokątnymi przęsłami w nawie głównej i ponad kwadratowymi przęsłami w nawach bocznych, przy czym skrajne przęsła zachodnie utworzone zostały jako dużo krótsze, prostokątne, a skrajne wschodnie przeznaczone zostały na kaplice (każda z nich dwoma stronami otwarta została arkadami na korpus). Krzyżowo – żebrowym sklepieniem zwieńczono również oba pomieszczenia w przyziemiach wież, kruchtę międzywieżową oraz zakrystię. Żebra korpusu nawowego opuszczono na ściany i filary międzynawowe bezwspornikowo, przy czym na ścianach zgrupowano je po trzy na płaskich podkładkach. Monumentalne filary międzynawowe nie otrzymały kapiteli, dzięki czemu ich profilowanie pobiegło aż od wyprowadzeń żeber, a zakończyło się na cokołach nad czworobocznymi bazami ustawionymi na skos.
Dwa prostokątne przęsła prezbiterium przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, zaś wschodnie zamknięcie sklepieniem sześciodzielnym. Żebra opuszczono na ściany smukłymi, obłymi służkami, do wysokości gzymsu podokiennego położonymi na płaskich, prostokątnych podkładkach flankowanych drobnymi wałkami, a następnie opuszczonymi aż do posadzki pomiędzy odcinkowo zamkniętymi sediliami. System podtrzymywania sklepień był więc bardziej skomplikowany niż stosowane dotychczas powszechnie w klasycznym gotyku schematy (proste, obłe służki lub ich wiązki). Poszczególne przęsła oddzieliły żebra jarzmowe, przy czym skrajne zachodnie zastąpiło arkadę tęczy, co wskazywałoby, iż już od początku planowane było złączenie starszego prezbiterium z nieco późniejszym korpusem w jedną przestrzenną całość. Nowością na ziemiach czeskich było umieszczenie dużych zworników nie tylko w miejscach przecięcia żeber, ale i osadzenie mniejszych zworników pośrodku łuków jarzmowych. Co więcej środkowe przęsło prezbiterium na miejscu przecięcia żeber podkreślił tajemniczy dysk, rodzaj drugiego zwornika ale wciągniętego pod żebra. Wewnętrzne elewacje prezbiterium w średniowieczu zdobiły późnogotyckie freski.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego wspaniałą gotycką bryłę, pozbawioną większych nowożytnych przekształceń. Barokowa północna kruchta została wyburzona, ustabilizowano statykę budowli, nadwyrężoną niestabilnym podłożem, pożarami i trzęsieniami ziemi, odnowiono zniszczone upływem czasu maswerki okienne (pierwotne zachowały się przy oknach końcowych prezbiterium, po jego stronie południowej, w oknach zachodnich po południowej i północnej stronie korpusu). Niestety w ogóle nie zachowały się maswerki na górnych kondygnacjach wieży północnej. Z okresu renesansu pochodzą niskie mury między przyporami południowej elewacji, sklepienia na dwóch piętrach wieży północnej. Przepadły gotyckie sklepienia zakrystii i skarbca, nowożytne są dachy korpusu i prezbiterium wraz z hełmami obu wież i wieżyczką na sygnaturkę.
Wewnątrz kościoła przetrwały liczne detale architektoniczne: żebra, zworniki, służki, profilowane arkady i filary. W prezbiterium widoczne są późnogotyckie freski, spośród których jeden jest najstarszym zachowanym w Kutnej Horze, datowanym na rok 1356. W nawie bocznej zachowały się freski z połowy XV wieku, które przedstawiają motywy jednoznacznie katolickie, a obok znajdują się symbole utrakwistyczne, ukazując ciekawe i zawiłe wzajemne stosunki ideologiczne. Większość wyposażenia wnętrza kościoła jest barokowa, choć gotyckie, drewniane sedilia w prezbiterium wykonano w 1484 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Beránek J., Stavební proměny arciděkanského kostela sv. Jakuba v Kutné Hoře, „Průzkumy památek XVI”, 2/2009.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.