Historia
Budowę kościoła św. Barbary rozpoczęto w 1388 roku, kiedy to bractwo Bożego Ciała otrzymało od praskiej kapituły św. Wita działkę koło Kutnej Hory przeznaczoną pod fundację. Na inicjatywę podjęcia prac budowlanych wpływ miał dobrobyt mieszczan zapewniany przez miejscowe kopalnie srebra i chęć wzniesienia monumentalnej świątyni, ukazującej splendor i bogactwo miasta. Zapewne dlatego do prac najęto jak najlepszych architektów i budowniczych, przypuszczalnie między innymi Johanna Parléřa, syna sławnego Petra Parléřa, związanego z Kutną Horą przez żonę Kateřinę Helenę, córkę Jesco von Kuttenberga. Do budowy nowego kościoła przyczynić się również mogły przedłużające spory o patronat i dochody z kutnohorskiej parafii św. Jakuba, prowadzone z cysterskim opactwem sedleckim i parafią w Malínie.
Kościół zaczęto wznosić na nadrzecznej skarpie za murami miejskimi, w miejscu, gdzie znajdowała się już kaplica poświęcona świętej Barbarze, patronce górników. W pierwszej połowie XV wieku prace zostały tymczasowo wstrzymane z powodu wojen husyckich. W okresie tym świątynia została splądrowana, na szczęście jednak uniknęła poważniejszych zniszczeń. W 1482 roku budowę wznowiono, początkowo przy pomocy lokalnych budowniczych, a od 1489 roku pod nadzorem Matěja Rejseka. Ukończył on prezbiterium i zapewnił świątyni bardzo bogaty, późnogotycki wystrój. Po jego śmierci prace przejął w 1512 roku Benedykt Rejt (Ried), który wprowadził dość radykalne zmiany. Wzniesiono wówczas zewnętrzne nawy i boczne empory, zasklepiono także w końcu nawę główną. Był on również autorem koncepcji charakterystycznych dachów namiotowych.
W 1558 roku budowę przerwano z powodu kłopotów finansowych związanych ze zmniejszonym wydobyciem kruszców. W 1626 roku świątynię przejęli jezuici, którzy zapewnili jej niezbędne naprawy, wprowadzając jednak przy okazji elementy barokowego wystroju. W latach 1884-1905 miała miejsce purystyczna regotyzacja z inicjatywy miejscowego stowarzyszenia archeologicznego, w trakcie której budynek został nie tylko odrestaurowany, ale także przedłużony o jedno przęsło na zachodzie, gdzie zbudowano nową neogotycką fasadę.
Architektura
Kościół wzniesiono z lokalnego piaskowca, na miejscu początkowo nie objętym miejskimi murami obronnymi, około 200 metrów od nich, po południowo – zachodniej stronie miasta. Usytuowany został na eksponowanym miejscu, tuż przy wysokich skarpach opadających od wschodu do rzeki Vrchlice. Był to ważny fragment terenu mogący stanowić zagrożenie dla mieszczan na wypadek zajęcia przez nieprzyjaciela. Dlatego postanowiono podciągnąć mur miejski w stronę kościoła i utworzyć na jego przedpolu przekop.
Pierwotnie, do początku XVI wieku, kościół był budowlą sześcioprzęsłową (choć według planu J.Čáslavskiego planowaną jako o wiele dłuższą, z dodatkowymi aż siedmioma przęsłami), trójnawową, z wąską nawą poprzeczną (transeptem) i krótkim, jedno lub dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym na wschodzie pięciobocznie (pięć ścian dwunastoboku). Dodatkowo przy północnej ścianie korpusu znajdowała się dwuprzęsłowa zakrystia, z powodu krótkiego prezbiterium usytuowana nietypowo przed transeptem. Wielka późnogotycka rozbudowa doprowadziła do powiększenia bryły o dwie nawy zewnętrzne (które mogły jednak powstać już w epoce przedhusyckiej) i utworzenia wielkiej pięcionawowej konstrukcji z prezbiterium i ambitem na wschodzie otoczonym na wzór francuskich katedr przez wieniec kaplic. Zewnętrzne nawy wchłonęły północną zakrystię i zrównały się szerokością i wysokością z wąską nawą poprzeczną, która przestała się wyróżniać zewnętrznie z bryły kościoła.
Od strony zewnętrznej niezwykłość konstrukcji osiągnięta została dzięki licznym przyporom opinającym zewnętrzne nawy korpusu, które połączono łękami oporowymi z nawą główną. Zostały one bogato ozdobione laskowaniami i sterczynami z dużą ilością gotyckich żabek i kwiatonów. W części wschodniej kościoła masywne trójboczne w przekroju przypory wciągnięte zostały do wnętrza przez co zewnętrzne elewacje wieńca kaplic pozostały gładkie, przedzielone jedynie dwubocznymi lizenami osadzonymi na wysokich czworobocznych cokolikach. Przypory ujawniono dopiero nad dachami kaplic, gdzie w podobnej formie jak w korpusie zostały połączone łękami oporowymi z murami prezbiterium. Ich ilość oraz bogactwo zdobień uzyskały tak duże nasycenie, iż prawie przysłoniły ostrołuczne okna nawy głównej korpusu i prezbiterium.
Wewnątrz prezbiterium i ambit zwieńczono sklepieniem żebrowym o sieciowym układzie. W murze prezbiterium wykrojono siedem wysokich, profilowanych, ostrołucznych arkad, otwartych na ambit i osiem kaplic. Stało się to możliwe dzięki umieszczenie jednej z przypór na osi wzdłużnej kościoła, która oddzieliła dwie wschodnie kaplice chórowe. Nad arkadami utworzono galerię triforium, otwartą do wnętrza kościoła wąskimi przeźroczami, zgrupowanymi po cztery we wschodnim zamknięciu, a po sześć w bocznych ścianach prostokątnego przęsła prezbiterium. Każde z ostrołucznych przeźroczy zwieńczono maswerkami z motywami lilii i trójliści, oraz rozdzielono kolumienkami o naprzemiennie różnych wielobocznych cokolikach, przy czym każdemu przeźroczu odpowiadał podział maswerkami znajdujących się powyżej okien.
Nawę główną korpusu przykryto późnogotyckim sklepieniem żebrowym, nawy boczne sklepieniami gwiaździstymi, a nawy zewnętrzne sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Te przedostatnie otrzymały również wzdłuż całej długości boczne empory, otwarte na nawę główną szerokimi przestrzeniami pomiędzy filarami. Wejście zapewniły na nie dwie okrągłe klatki schodowe, jedna w narożniku północnego pseudotranseptu, druga przy dawnej zakrystii. Nawy boczne i zewnętrzne oddzielono od siebie wysokimi i ostrołucznymi arkadami, profilowanymi w archiwoltach różnej wielkości wałkami i wklęskami. Arkady osadzono na masywnych, czworobocznych filarach, gdzie ich profilowanie zanikło bezwspornikowo. Filary od strony nawy głównej oprofilowały natomiast wałki i wklęski podtrzymujące balustrady empor, pociągnięte aż do gzymsów poligonalnych, choć zaoblonych baz.
Stan obecny
Nowożytne przekształcenia i późniejsza regotyzacja sprawiły, że nie tylko nie przetrwała pierwotna fasada zachodnia kościoła, ale i został on wydłużony w stosunku do oryginału o jedno przęsło. Przyznać jednak trzeba, iż nowa część tak silnie nawiązuje do stylistyki oryginału, iż wewnątrz ciężko odróżnić fragmenty oryginalne od nowożytnych. Całość tworzy natomiast jedno z wybitniejszych dzieł późnego gotyku na ziemiach czeskich. Spośród dawnego wyposażenia i wystroju w niektórych kaplicach (kaplica Hašplířská) zachowały się gotyckie freski o tematyce górniczej i mincerskiej. W prezbiterium ujrzeć można późnogotyckie pastoforium z warsztatu Mateja Rejseka, pochodzące z około 1510 roku oraz drewniane stalle mistrza Jakuba Nymburskiego z lat 1480-1490.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Braniš J., Chrám svaté Barbory v Hoře Kutné : dějiny a popis původní stavby až do r. 1620, Kutná Hora 1891.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.