Historia
Klasztor w Sedlec został ufundowany w 1142 roku, jako pierwszy cysterski konwent na terenie Czech. Fundatorem który przekazał ziemie przybyłym z bawarskiego Waldsassen mnichom, był Miroslav z możnego rodu Markvarticów. Według tradycji do tego przedsięwzięcia namówił go ołomuniecki biskup, Jindřich Zdík, mający dostać w Sedlcu nocnego widzenia w trakcie podróży z Ołomuńca do Pragi. Bardziej jednak prawdopodobne, iż Sedlec wybrany został na założenie klasztoru jako, że należał do dóbr Miroslava.
Klasztor początkowo nie był ani bogaty, ani nie cieszył się dużymi wpływami, pomimo że fundator obdarzył go posiadłościami ziemskimi, w tym czternastoma wsiami. Ciężkie chwile konwent przeżywał zwłaszcza w okresie niepokojów po śmierci króla Przemysła Ottokara II w bitwie pod Suchymi Krutami w 1281 roku. Opat musiał wówczas, z powodu zbyt dużego ubóstwa, prosić kapitułę generalną zakonu o rozproszenie mnichów po innych konwentach. Polepszenie sytuacji nastąpiło pod koniec XIII wieku, w okresie rządów opata Heidenreicha, jednego z doradców młodego króla Wacława II. W pobliskich górach odkryto wówczas bogate pokłady srebra. Klasztor zaczął czerpać zyski z kopalń, a także pobierał opłaty z domów, łaźni i młynów w rozwijającej się Kutnej Horze. Opactwu udało się pozyskać szereg nowych majątków, tak że jego domena obejmowała dwa miasteczka (Malin i Malešov), ponad 50 wsi oraz 15 folwarków. Wielkie dochody dały możliwość podjęcia budowy około 1290 roku nowego, monumentalnego kościoła klasztornego, w ogólnym zarysie ukończonego już w 1320 roku, kiedy to abdykował i zmarł Heidenreich.
W 1304 roku klasztor ucierpiał podczas oblężenia Kutnej Hory przez wojska Albrechta Habsburga. Bracia zostali zmuszeni do opuszczenia zabudowań klasztornych i przekazania ich na kwatery wojskowe. Następnie w 1309 roku nieukończonego jeszcze kościoła klasztornego broniła miejscowa czeladź i kamieniarze przed mieszczanami z Kutnej Hory. W okresie panowania Jana Luksemburskiego klasztor obciążono licznymi powinnościami, koszty generowała przebudowa, a konwent utracił dochody z parafii w Malínie, przez co gdy w 1330 roku zmarł następca Heidenichicha, opat Friedrich, nowy opat Oldřich z Paběnic objął klasztor obciążony długami przekraczającymi 3000 grzywien. Ani późniejsza pomoc finansowa Karola IV, ani wsparcie jego syna, Wacława IV nie powstrzymało pogłębiającej się zapaści finansowej. W 1409 roku długi konwentu osiągnęły astronomiczną sumę 17500 guldenów. Ostateczny cios klasztorowi przyniosły wojny husyckie. W 1421 roku zbuntowani prażanie zdobyli i spalili Sedlec. Jego mienie zostało rozkradzione, a ocalali mnisi uciekli do innych klasztorów. Częściowa restauracja nastąpiła w 1454 roku, kiedy kilku mnichów ponownie osiedliło się w zniszczonym opactwie, jednak kościół klasztorny przez kolejne dwieście pięćdziesiąt lat pozostawał niezadaszoną ruiną, a główną świątynią braci był niegdyś świecki kościół św. Filipa i Jakuba.
Na początku XVIII wieku rozpoczęto wielką odbudowę i przebudowę klasztoru z inicjatywy ówczesnego opata Jindřicha Snopka, który powierzył prace Pawłowi Ignácemu Bayerowi, a następnie młodemu architektowi Janowi Blažejowi Santiniemu. Dokonał on rekonstrukcji w duchu tzw. gotyku barokowego. Odbudowany konwent nie przetrwał nawet stu lat, gdyż już w 1783 roku został zniesiony dekretem cesarza Józefa II. Zabudowania klasztorne przeszły na własność państwa i zaczęły pełnić funkcje świeckie. Kościół wykorzystywany był nawet przez pewien czas jako magazyn mąki, dopiero w 1806 roku świątynia zaczęła służyć za kościół parafialny.
Architektura
Klasztor sedlecki usytuowano na płaskim terenie, po północnej stronie rzeki Vrchlice, na jej lewym brzegu. Prawdopodobnie początkowo, do około połowy XIII wieku, mnisi mieszkali w tymczasowych zabudowaniach o lekkiej konstrukcji, a do liturgii wykorzystywali zbudowany w pierwszych latach po przybyciu (lub zastany, wzniesiony wcześniej) niewielki, jednonawowy, romański kościół emporowy z półkolistą apsydą po stronie wschodniej. W późniejszym okresie średniowiecza jego północną ścianę połączono z zabudową klasztorną.
Gotycki kościół Wniebowzięcia Marii Panny i św. Jana Chrzciciela wzniesiony na przełomie XIII i XIV wieku, uzyskał kształt monumentalnej trójnawowej świątyni na planie krzyża łacińskiego, z transeptem i prezbiterium otoczonym obejściem z wieńcem kaplic, łącząc zachodnioeuropejskie katedralne tradycje budowlane z formami surowej architektury cysterskiej, powiązanej z pewnymi innowacjami. Korpus otrzymał formę opiętej przyporami bazyliki z nawą główną wyższą niż dwie nawy boczne, przy czym nawa północna w średniowieczu od północy sąsiadowała z rzędem kaplic bocznych, rozdzielonych od siebie ściankami działowymi. Prezbiterium miało szerokość oraz wysokość nawy głównej korpusu, zaś otaczające jego ambit wieńcem kaplice utworzono na planie pięcioboków, choć od strony zewnętrznej widoczne były jedynie trzy ściany z każdej. Filary środkowego przęsła transeptu były wyjątkowo masywne, mogły więc pierwotnie dźwigać wieżę na przecięciu naw, pomimo, iż wznoszenie wysokich konstrukcji było zakazane przez cysterską regułę (w XIV wieku nakazy te były już jednak często obchodzone). Pomimo przyjęcia rozwiązań konstrukcyjnych klasycznego chóru katedralnego, nie zastosowano łęków oporowych. Problem odciążenia sił rozporowych pozostawiono uskokowym przyporom. Od strony zewnętrznej przy wschodnim zamknięciu ich cechą charakterystyczną była rytmiczna zmiana kształtu (zwykłe, prostokątne w przekroju i nietypowe, zakończone dwuściennie, a więc trójkątne w przekroju).
Wewnętrzne lica ścian nawy głównej kościoła pierwotnie podzielone były wertykalnie na dziesięć sklepionych krzyżowo, prostokątnych przęseł, sąsiadujących z przęsłami zbliżonymi do kwadratów w nawach bocznych. Poziomo elewacje ścian rozdzielono natomiast gzymsami na trzy części. W przyziemiu znajdowały się ostrołukowe arkady oparte na międzynawowych filarach. Środkowa część była albo gładką ścianą, albo artykułowano ją rzędem płytkich wnęk o odcinkowych zamknięciach, ciągnących się od arkad do wysokości ostrołukowych okien w części trzeciej, najwyższej. W takim wypadku system konstrukcyjny nawy głównej przypominałby filarowo – przyporowy system kościołów krakowskich z lat 20-tych XIV wieku, w których do filarów dodawano przypory, wyprowadzane ponad dachy naw bocznych przy ścianach nawy głównej. Z pewnością natomiast w kościele sedleckim nie było galerii z przeźroczami triforium, która dla cystersów najwyraźniej była zbędna. Okna nawy głównej były duże jak na clerestorium, wypełniające prawie całą szerokość i wysokość ścian trzeciej kondygnacji.
Pośrodku transeptu znajdowało się kwadratowe przęsło, flankowane trzema prostokątnymi przęsłami w każdym ramieniu. Tradycyjnie od wschodu z transeptem sąsiadowały po dwie kaplice przy każdym ramieniu, ale w Sedlcu kaplice boczne utworzono także po przeciwnej, zachodniej stronie, przy nawie północnej. Prezbiterium podzielone było na dwa przęsła prostokątne oraz wieloboczne zamknięcie na wschodzie (pięć boków ośmioboku). Jego sklepienia założone na wysokości około 30 metrów opierały się na obłych służkach i ich wiązkach, a ściany podobnie jak w nawie głównej korpusu podzielone były gzymsami na trzy poziomy. Pięcioboczne kaplice przy ambicie jeśli obejmowały jedynie wschodnią część, a od południa i północy umieszczono wąskie arkady spoczywające na filarach, to obejście w zachodniej części miało formę dwunawową. Możliwe jednak, iż kaplice obejmowały ambit także od północy i południa, gdzie mieściłoby się po jednej czworobocznej i po jednej nieregularnej, pięciobocznej kaplicy. Większość kaplic przykryta była sklepieniem sześciodzielnym.
Na osi fasady zachodniej umieszczono główny portal wejściowy, a nad nim duże okno zwieńczone ostrołukiem, flankowane okulusami w nawach bocznych. W północnej ścianie transeptu umieszczono zdobiony roślinnym i maswerkowym ornamentem portal prowadzący na przyklasztorne tereny. Sąsiadował on z wąskimi, kręconymi schodami w północno – zachodnim narożniku transeptu, które wieść musiały na poddasze lub górny ganek (oprócz nich w transepcie funkcjonowały jeszcze dwie podobne klatki schodowe). Po przeciwnej stronie najpewniej znajdowały się portale którymi kościół skomunikowany był z zakrystią oraz z dormitorium klasztoru. Najpewniej przejścia prowadziły też z nawy południowej do krużganków, w części wschodniej dla braci zakonnych, w zachodniej dla konwersów lub nowicjuszy.
Na południe od kościoła usytuowano zabudowania klasztornej klauzury oraz liczne budynki pomocnicze, otaczające w szczytowym okresie XIV wieku aż trzy dziedzińce. Na południowym – wschodzie i wschodzie znajdował się dom opata z jego prywatną kaplicą, szpital oraz budynek z pomieszczeniami dla gości. Ponadto w źródłach pisanych figurują wzmianki o piekarni, tkalni, oborach, chlewach i innych zabudowaniach gospodarczych. Całość otoczona była kamiennym murem przez który przepływał ważny dla funkcjonowania klasztoru kanał z wodą, zapewne połączony ze stawem po stronie zachodniej.
Otoczony krużgankami wirydarz sąsiadował bezpośrednio z nawą południową korpusu kościoła, skrzydło zachodnie krótszym bokiem sięgało boku fasady zachodniej, a skrzydło wschodnie usytuowano tradycyjnie na przedłużeniu transeptu. Prawdopodobnie wzorem innych konwentów cysterskich było ono najstarszym i najważniejszym ciągiem pomieszczeń, w którym znajdowała się od północy zakrystia, kapitularz i dalej być może fraternia. Na piętrze z pewnością mieściło się dormitorium, połączone schodami z transeptem i z latrynami po przeciwnej stronie. Skrzydła południowe w klasztorach cysterskich tradycyjnie mieściły refektarze, zawsze sąsiadujące z kuchniami i często z kalefaktoriami. Skrzydła zachodnie natomiast przeznaczone były na klasztorne spiżarnie i magazyny – cellaria, a także mieściły pomieszczenia świeckich członków klasztoru, konwersów.
Stan obecny
Dawny kościół klasztorny zachował do dnia dzisiejszego gotyckie mury obwodowe, poddane renowacji w okresie baroku, kiedy to też budowlę powiększono o dwa aneksy z klatkami schodowymi przy transepcie oraz przekształcono zachodni szczyt wraz z kruchtą poniżej (duże ostrołuczne okno zachodnie nawy głównej oraz okulusy naw bocznych są oryginalne). Wewnątrz zmieniono układ na pięcionawowy (skrajną nawę południową postawiono na miejscu krużganka), oraz założono nowe sklepienia w prezbiterium, transepcie i korpusie, co pociągnęło za sobą wymianę także systemu ich podtrzymywania na elewacjach ścian. Pierwotne pozostały ostrołuczne arkady i filary międzynawowe ze służkami od strony naw bocznych i ambitu, profilowanie arkady tęczy oraz trzy wąskie, gotyckie klatki schodowe w transepcie. Oryginalne są także odcinkowo zamknięte wnęki na elewacjach wewnętrznych korpusu kościoła. Po średniowiecznych zabudowaniach klasztornych nie pozostały żadne widoczne gołym okiem ślady.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Charvátová K., Líbal D., Pojsl M., Řád cisterciáků v českých zemích ve středověku, Praha 1994.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kroupa P., Klášterní kostel v Sedlci u Kutné Hory v kontextu cisterckého stavitelství, „Průzkumy památek” 2/2002.
Lavický J., Klášter v Sedlci mezi zničením a „druhým založením”, Uherské Hradiště 2008.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. III, Praha 1980.