Historia
Pierwsze drewniane zabudowania na terenie Hrádka sięgały końca XIII i początku XIV wieku, kiedy to znajdowała się tam wieża mieszkalno – obronna. Jej właścicielem mógł być odnotowany w 1312 roku kutnohorski mieszczanin, niejaki Hermanus de Castro. W latach 1410 – 1415 pierwotny gródek został przebudowany przez kutnohorskiego wójta Václava z Donina na murowaną budowlę, rodzaj miejskiego, obronnego dworu, formą nieco przypominającego niewielki zamek.
W czasach husyckich Hrádkiem rządzili panowie z Donína. Jako ostatnia z rodu dwór trzymała Anežka, będąca żoną Rudolfa z Bece. Po jej śmierci Hrádek przypadł miastu, które sprzedało go w 1461 roku za kwotę 100 kop groszy praskich Petrowi Perštýnskiemu z Mlékovic. Następnie dwór odziedziczył jego syn Jan, który sprzedał go w 1474 roku Ambrožowi Krtkovi, złotnikowi z Pragi. Jednakże urzędnik ten, zadłużony u króla i innych prywatnych osób, nie mogąc znaleźć pomocy, z powodu kłopotów finansowych uciekł za granicę. Władysław II Jagiellończyk przejął dwór, a następnie oddał urzędnikom, którzy zobowiązali się spłacić długi. Nowi właściciele sprzedali go w 1485 roku mieszczaninowi z Kutnej Hory, Michalovi Preklovi.
Być może w trakcie wojen husyckich Hrádek doznał uszkodzeń, a z pewnością podupadł w czasie częstych zmian własnościowych z trzeciej ćwierci XV wieku. Prace remontowe dworu mógł rozpocząć Michal Prekl, bowiem zakupu budowli dokonał on za 110 kop groszy, a w 1490 roku sprzedał swoją rezydencję już za 500 kop groszy. Kupcem był Jan Smíšek z Vrchovišť, właściciel kopalń i handlarz rudy srebra, który sfinansował późnogotycką przebudowę Hrádka. Otrzymał on wówczas bogatszy wystrój, kosztem zmniejszenia obronności. Jan Smíšek zmarł w 1501 roku, przed całkowitym ukończeniem przebudowy, gdyż kaplica konsekrowana została dopiero w 1504 roku.
W XVI i XVII wieku właściciele Hrádka zmieniali się dość często. Około 1620 roku przeprowadzono nowożytną przebudowę, w wyniku której dostawiono skrzydło przy dawnym murze obronnym. W 1686 roku założono w dworze seminarium jezuickie, a następnie szkołę, która funkcjonowała aż do zniesienia klasztoru jezuitów w 1773 roku. W jej miejsce założono państwowy fundusz naukowy, któremu na prawie półtora wieku przekazano budynek Hrádku. W 1910 roku dawny dwór został zakupiony przez miasto w celu przeprowadzenia renowacji i założenia muzeum, lecz plan ten został pokrzyżowany dwoma wojnami światowymi. Po restauracji w latach 50-tych i 70-tych XX wieku, otwarto w nim muzeum.
Architektura
Pod budowę Hrádka wybrano miejsce w południowo – zachodniej części miasta, w pobliżu Włoskiego Dworu, na drodze prowadzącej wzdłuż nadrzecznych stoków z kościoła św. Jakuba do nowo wybudowanego kościoła św. Barbary. Usytuowano go w pobliżu miejskiego muru obronnego, na którym jedną stroną (wschodnią) się opierał. Dwór otrzymał w przybliżeniu kwadratowy kształt z wewnętrznym dziedzińcem który został zamknięty na północy i południu skrzydłami mieszkalnymi, wzniesionymi prostopadle do muru miejskiego i połączonymi od strony miasta (czyli od zachodu) wysokim murem obronnym. Główny nacisk fortyfikacyjny został położony na skrzydło południowe, zwrócone w stronę murów miejskich i placu kościoła św. Barbary. Zdominowała go wysoka wieża mieszkalna w narożniku południowo – zachodnim oraz druga, nieco mniejsza, kwadratowa wieża w narożniku południowo – wschodnim. Z tego powodu w skrzydle południowym umieszczono pierwotną bramę wjazdową, flankowaną przez obydwie wieże.
Początkowo od strony zewnętrznej dwór charakteryzował się dość prostymi elewacjami, z nielicznymi i niewielkimi otworami w przyziemiu oraz większymi oknami jedynie na piętrach. Od strony dziedzińca komunikację między kondygnacjami i pomieszczeniami zapewniał drewniany ganek spoczywający na kamiennych wspornikach, na który wstępowało się po schodach w narożniku południowo – wschodnim. Oba skrzydła, zakończone przy węższych bokach wysokimi szczytami, pokrywały dachy dwuspadowe, natomiast wieże otrzymały dachy czterospadowe. Wieża południowo – zachodnia przewyższała skrzydło południowe drugim piętrem i nadbudówką o konstrukcji szachulcowej. Prawdopodobnie podobne zwieńczenie posiadała pierwotnie także wieża południowo – wschodnia przy murze obronnym.
Przyziemie skrzydła południowego posiadało już od chwili powstania sklepione pomieszczenia. Bezpośrednio z przejazdu bramnego dostać się można było po lewej stronie do dużej komnaty zwieńczonej dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego i oświetlanej z dziedzińca przez dwa wąskie okna. Przylegała do niej nieco wyżej położona wielka sień w narożnej wieży mieszkalnej, zwieńczona podobnie jak jej piwnica sklepieniem kolebkowym i oświetlana pierwotnie również jedynie od strony dziedzińca. Pomieszczenia na pierwszym piętrze miały taki sam układ, posiadały jednak stropy płaskie, drewniane. W narożu jedna z izb była wyłożona drewnianą okładziną w celu lepszej akumulacji ciepła, przy czym drewno do jej budowy zostało ścięte w 1468 roku. Wieża południowo – zachodnia w okresie późnego gotyku otrzymała na piętrze sklepienie krzyżowo – żebrowe, oparte na centralnie usytuowanym filarze. Skrzydło północne zostało w przyziemiu podzielone przegrodami na cztery pomieszczenia, z których pierwotnie wszystkie miały płaskie drewniane stropy. Oprócz małego okna po zachodniej stronie (na miejscu późniejszego wykusza), skrzydło północne oświetlane było jedynie od strony dziedzińca. Podobny podział jak parter miało pierwsze piętro, z tym że pomieszczenia tam były sklepione. W odróżnieniu od przyziemia, piętra obu skrzydeł oświetlane były już oknami z obu stron.
Przebudowa późnogotycka doprowadziła do przeniesienia bramy wjazdowej na stronę północną i przebicia przejazdu w przyziemiu tamtejszego skrzydła. Na dziedzińcu dobudowano wówczas aneks z klatką schodową i kuchnię, pomieszczenia w przyziemiu otrzymały nowe sklepienia, a komnaty na piętrze zaopatrzono od strony zewnętrznej w dwa wieloboczne wykusze. Większy z nich umieszczono na piętrze elewacji północnej. Pomimo braku odpowiedniego zorientowania należał on do kaplicy. W narożnikach ujęty został smukłymi przyporami zwieńczonymi płaskorzeźbionymi tarczami herbowymi, pomiędzy którymi przepruto pięć wysokich dwudzielnych okien ostrołucznych z maswerkami operującymi motywami trójliści i czwórliści. Bogate profilowanie uzyskał gzyms koronujący oraz nadwieszona podstawa wykusza. Mniejszy wykusz zachodni wsparto na filarze z wielobocznym cokołem i spiralnie skręconym trzonem. Podstawę wykusza ozdobiono płaskorzeźbionymi, mocno splątanymi wiciami, wyżej zaś pomiędzy gzymsami i lizenami osadzono dwudzielne okna czworoboczne.
Stan obecny
Hrádek ma dziś wielkie znaczenie dla architektury świeckiej okresu późnego średniowiecza, pozwala bowiem odtworzyć, choćby z grubsza, jak wyglądały inne ówczesne dwory, o których przekazy pisemne pozostawiły liczne, ale mało precyzyjne wzmianki. Należały one oprócz zamków do stałych i typowych elementów obszarów miejskich i wiejskich, pełniąc rolę siedzib mieszkalnych nie tylko szlachty i mieszczan, ale i królów oraz innych władców.
Obecnie w Hrádku mieści się muzeum, zapewniające dla zwiedzających dwie trasy turystyczne. Pierwsza prezentuje zabytki z zakresu geologii, archeologii, rozwoju Kutnej Hory, historii dworu i życia szlachty. Druga ukazuje technologię wydobywania i przetwarzania rudy srebra w średniowieczu oraz bicia monet. Muzeum otwarte jest od kwietnia do listopada w każdy dzień za wyjątkiem poniedziałków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Hejnic O., Hrádek nad Vrchlicí čili nad Páchem, „Kutnohorsko – vlastivědný sborník”, 10/2008.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.