Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o wsi Kurdějov zapisana została w roku 1286, kiedy to opat Dětřich kupił od Lva i Katolda z Boleradic dwa łany „in Curdieow” dla klasztoru w Zábrdovicach. Początki kościoła w Kurdějovie sięgały prawdopodobnie pierwszej ćwierci XIV wieku, natomiast pierwsza pisemna wzmianka o nim pojawiła się w 1350 roku, gdy był pod patronatem premonstrateńskiego klasztoru w Dolní Kounice. Kurdějovski kościół podlegał wówczas parafii w sąsiednich Boleradicach, ale jakiś czas przed 1390 rokiem wójt Petr z Kurdějova przekazał 60 grzywien na uzyskanie pozwolenia na podniesienie kościoła filialnego w Kurdějovie do rangi fary. Pierwszym proboszczem został w 1390 roku niejaki Mikuláš.
W XV wieku trwały wieloetapowe prace nad rozbudową kościoła. Przed 1465 rokiem przebudowane zostało prezbiterium, następnie podwyższono mury obwodowe korpusu i prezbiterium, wzmacniając obronność kościoła poprzez dobudowanie poddasza z otworami strzeleckimi. Na przełomie XV i XVI wieku miała miejsce kolejna późnogotycka przebudowa, prawdopodobnie zainicjowana przez panów z Lipy, w trakcie której około 1493 roku, wzniesiono masywną dzwonnicę oraz otoczono przykościelny cmentarz murem obronnym. Około 1500 roku zasklepiono nawę i wstawiono w nią emporę. W 1507 roku na północ od kościoła zbudowana została kaplica Wszystkich Świętych, a po południowej stronie karner, przy czym obie te budowle zostały włączone w obwód murów obronnych. Dodatkowo na przełomie XVI i XVII wieku wybudowano murowane, podziemne korytarze służące do ucieczki z prezbiterium.
Kompleks kościelny zapewniał możliwość schronienia i obrony mieszkańcom wsi, którzy w XVII wieku byli celem serii najazdów wojsk, plądrujących okoliczne ziemie. W 1605 roku pobliskie tereny nawiedził nieduży zagon węgierskich powstańców Bocskaya, lecz obwarowania bardziej przydały się w 1663 roku, w trakcie najazdu tatarskiego. Inna wzmianka o walkach pochodziła z 1704 roku, kiedy to Kurdějov został zaatakowany przez oddziały kuruców. W obu tych ostatnich przypadkach obrona kościoła była skuteczna, w odróżnieniu od najazdu wojsk księcia siedmiogrodzkiego Gábora Bethlena, które w 1623 roku splądrowały i spaliły wieś oraz uprowadziły w niewolę jej mieszkańców. Następnie w trakcie walk z 1643 roku Kurdějov spustoszyli Szwedzi.
Ostatnie poważniejsze modyfikacje kościoła miały miejsce w 1718 roku, kiedy w barokowym stylu powiększono niektóre okna i ponownie zasklepiono prezbiterium. W 1834 roku uszkodzony został dach dzwonnicy, którą w trakcie naprawy obniżono i na nowo zadaszono. Podczas remontu kościoła w 1919 roku dokonano drobnych modyfikacji i odnowiono wnętrze. W 1936 roku przeprowadzono duży remont kościoła, natomiast rok później rozpoczęto remont kaplicy Wszystkich Świętych, ale nie został on ukończony. Generalna renowacja zabytku miała miejsce na początku lat osiemdziesiątych XX stulecia. Ostatni remont kapitalny miał miejsce po kolejnych dwudziestu latach.
Architektura
Kościół św. Jana zbudowano na wzgórzu pośrodku wsi Kurdějov. Stał on w centrum wzniesionego pod koniec XV wieku obwodu murów o rzucie nieregularnego wieloboku. Mury uzyskały grubość około 0,9 – 1,1 metra i wysokość co najmniej 3,5 – 4 metry (pierwotnie z pewnością były nieco wyższe). Zaopatrzono je od strony wewnętrznej w drewniane ganki dla obrońców, oparte na kamiennych wspornikach, a także przedpiersie, niegdyś o formie krenelażu lub pełnej ściany przeprutej otworami strzeleckimi (nie można wykluczyć, iż przedpiersie miało formę drewnianą). Całkowita długość obronnego pierścienia wynosiła około 105 metrów.
Po stronie zachodniej w obwód murów włączono masywną, czworoboczną, początkowo wolnostojącą dzwonnicę z 1493 roku, która w razie oblężenia mogła pełnić rolę ostatniego punktu oporu. Otrzymała ona cztery kondygnacje, ze sklepionym krzyżowo parterem, który nie był z powodów obronnych połączony z wyższymi piętrami. Na pierwsze piętro można było się dostać zewnętrznymi spiralnymi schodami prowadzącymi do zadaszonego drewnianego ganku podtrzymywanego przez kamienne wsporniki. Wcześniej z nawy do wieży prowadziła prosta drewniana kładka o czym świadczyłyby kamienne konsole wystające z zachodniej elewacji kościoła nad portalem wejściowym. Izba na piętrze wieży miała sklepienie kolebkowe i być może służyła też celom mieszkalnym. Kolejne, wyższe piętra dostępne były tylko po drabinach, przy czym na poziomie drugiego piętra przepruto duże ostrołukowe okna z maswerkami. Pierwotne zwieńczenie wieży miało formę obronnej galerii i narożnych wieżyczek.
Od strony północnej pierścień obwarowań wzmacniała późnogotycka kaplica Wszystkich Świętych z początku XVI wieku. Służyła ona jako kaplica cmentarna, a ponadto jako baszta. Została wzniesiona na planie niedużego czworoboku z trójbocznym zamknięciem od wschodu, przy czym ściana północna i wschodnia znajdowały się po zewnętrznej stronie obwodu obronnego. Mury kaplicy wzmocniono przyporami. Wejście osadzono w fasadzie zachodniej, w siodłowym (dwuramiennym) portalu. Górna kondygnacja kaplicy została po stronie zewnętrznej zaopatrzona w drewniany ganek, osadzony na wydatnych, kamiennych konsolach. Wewnątrz parter tworzyła sala właściwej kaplicy ze sklepieniem sieciowym, którego żebra przechodziły gładko w mur, nie kończąc się na konsolach. Jej oświetlenie zapewniały dwa gotyckie okna z kamiennymi maswerkami, które oczywiście przepruto od strony dziedzińca. Nad nią znajdowała się kondygnacja obronna, zaopatrzona od strony polnej w kluczowe otwory strzeleckie.
Ostatnim elementem obronnym był zbudowany po stronie południowej karner. Składał się on z dwóch kamiennych, czworobocznych, przystawionych do siebie budynków, obu przykrytych sklepieniem kolebkowym. Oba powstały w okresie średniowiecza, choć w różnym okresie. Jeden z nich oryginalnie mógł być kaplicą św. Mikołaja, drugi, zachodni, mógł być późnogotycką plebanią. Zachodni wzniesiony został na rzucie prostokąta, wschodni na planie zbliżonym do kwadratu. Południowe ściany obu budynków stanowiły zarazem część obwodu obronnego kościoła.
Kościół wzniesiono jako budowlę jednonawową z korpusem nietypowo poszerzonym w części wschodniej płytkim ryzalitem północnym i południowym o charakterze transeptu (być może pozostał on po pierwotnie planowanym, ale nie zrealizowanym, szerszym korpusie trójnawowym). Przy południowym ryzalicie dobudowana została zakrystia, nad którą nadbudowano w pierwszej połowie XV wieku wieżę, natomiast od wschodu usytuowano prezbiterium. Jego pierwotny wygląd nie jest znany. Przed 1465 rokiem otrzymało ono formę z wielobocznym zamknięciem i przyporami, pomiędzy którymi przebito duże ostrołukowe okna. Przyporami, z których część otrzymała rzeźbione kamienne znaki murarskie i herby, opięty był też od końca XV wieku cały korpus nawowy, przy czym cztery z nich usytuowano prostopadle do murów, a dwie narożne zachodnie ukośnie. Pierwotnie, w XIV wieku i pierwszej połowie XV wieku, ukośnie rozmieszczonymi przyporami podparty był jedynie transept. Główne wejście do świątyni wiodło przez portal w fasadzie zachodniej, lecz na przełomie XV i XVI wieku w osi elewacji południowej umieszczono drugi portal wejściowy. Otrzymał on bogato zdobioną formę ze zwieńczeniem w ośli grzbiet, ponad którym wyrzeźbiono sterczyny i Chrystusa na krzyżu. Obok pierwotnie znajdowały się mniejsze posągi ukrzyżowanych przestępców.
W drugiej połowie XV stulecia nadbudowano o około 2 metry mury obwodowe korpusu kościoła, tworząc obronne poddasze z otworami strzeleckimi. Około 20 cm szerokości uskok muru, powstały po podwyższeniu ścian, zapewne wykorzystano do utworzenia drewnianej galerii obronnej, dostępnej przez niewielki prostokątny otwór po stronie północnej. Po XV-wiecznej przebudowie prezbiterium także posiadało murowane piętro, doświetlane średniej wielkości czworobocznymi, zakratowanymi oknami. Wzdłuż jego ścian prawdopodobnie nie przebiegał drewniany ganek obronny. Piętro prezbiterium oddzielono od nawy początkowo szachulcową ścianką, a następnie masywnym kamiennym murem.
Korpus kościoła wewnątrz pierwotnie przykryty był płaskim, drewnianym stropem, bowiem jego mury nie były jeszcze wsparte przyporami. Przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym było natomiast prezbiterium, podzielone na prostokątne przęsło zachodniej i wschodniej przęsło wieloboczne. Na początku XVI wieku nawa została zwieńczona późnogotyckim sklepieniem gwiaździstym, z żebrami spiętymi czterema zwornikami, zbiegającymi się na smukłe ostrosłupowe wsporniki (jeden otrzymał reliefową tarczę z herbem trzech skrzyżowanych ryb, innemu wspornikowi zadano zaś kształt głowy brodatego mężczyzny). W zachodniej części nawy na początku XVI wieku umieszczono emporę z kruchtą w przyziemiu, opartą na dwóch filarach podtrzymujących trzy ostrołukowe arkady i parapet z ozdobnym maswerkiem. Wejście na nią wiodło przez murowane spiralne schody w narożnikach północnym i południowym. Wraz z budową empory piętro nad prezbiterium przykryto sklepieniem kolebkowym.
Przestrzeń na piętrze wieży kościelnej miała plan kwadratu i była we wnętrzu gładko otynkowana. Ze względu na okrągły otwór łączący pomieszczenie z wnętrzem nawy, mogło ono służyć jako prywatne oratorium. Na piętro można było się dostać prawdopodobnie zewnętrznymi, drewnianymi schodami prowadzącymi do portalu w ścianie zachodniej. Natomiast po późnogotyckiej przebudowie do komunikacji mogła służyć spiralna klatka schodowa w południowo – zachodnim narożniku, pomiędzy nawą a wieżą. Schodami tymi zapewne osiągało się również poddasze.
Stan obecny
Kościół św. Jana jest cennym przykładem wyśmienicie zachowanej późnogotyckiej obronnej budowli sakralnej, na której obwarowania składa się przetrwały do dziś karner, kaplica i wolnostojąca wieża. Szkoda jedynie, iż w okresie baroku przekształcona została część okien samego kościoła, a mur nie przetrwał na całym obwodzie. Nie zachowała się również wieża kościoła, za wyjątkiem najniższej kondygnacji. Wartość zabytku podnosi unikalna sieć podziemnych korytarzy, prawdopodobnie zbudowanych na przełomie XVI i XVII wieku. Wejście do nich możliwe jest z winiarni naprzeciwko kościoła. Ze średniowiecznego wyposażenia świątyni zachowała się sześciokątna kamienna chrzcielnica z około 1495 roku oraz kamienna ambona z 1522 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Babák J., Opevněný kostel v Kurdějově u Hustopečí, Brno, 2006.
Běhalová D., Pozdně středověké opevněné kostely na jižní Moravě, Brno 2013.
Bláha J., Dohnalová P, Nové poznatky ke stavebnímu vývoji kostela sv. Jana Křtitele v Kurdějově, „Průzkumy památek XX”, 1/2013.
Fišera Z., Opevněné kostely: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, t. 2, Praha 2015.