Historia
Góra na której wzniesiono zamek należała na początku XV wieku do benedyktyńskiego klasztoru w Opatovicach. Wcześniej, od końca XIII do początków XIV wieku funkcjonował na niej słabo rozpoznany zamek, który w okresie wojen husyckich był już od długiego czasu ruiną. W 1421 roku, w początkowej fazie wojen, klasztor został spalony przez Diviša Bořka z Miletína i jego husyckie wojska. Zapewne wkrótce potem Diviš rozpoczął budowę nowego zamku, jako iż dwa lata później pisał się już „z Kunětickiej Hory”. Zamek stanął w ważnym strategicznie rejonie. Kontrolował drogę prowadzącą wzdłuż Łaby na północ, na Jaroměř i Náchod, a dalej do Kłodzka i Śląska oraz drogę prowadzącą na wschód na Vysoké Mýto i dalej na Morawy. Być może Diviš wzniósł go na miejscu i przy wykorzystaniu materiału ze starszej warowni z końca XIII wieku.
W 1423 roku Diviš Bořek z Miletína znalazł na swym zamku schronienie po przegranej bitwie z Janem Žižką. W następnych latach działał po stronie umiarkowanych husytów, a w 1434 roku brał udział w bitwie pod Lipanami po zwycięskiej stronie starcia. W jego wyniku katolicka i utrakwistyczna szlachta czeska rozprawiła się z taborytami i sierotkami z radykalnego skrzydła husytyzmu. Za swe zasługi Diviš otrzymał od cesarza Zygmunta Kuněticką Horę na własność, a po jego śmierci w 1437 roku, zamek przejęli jego brat Jetřich i syn Soběslav.
We wczesnych latach sześćdziesiątych XV wieku, po śmierci Soběslava, w bliżej nie znanych okolicznościach zamek przejął król Jerzy z Podiebradów i przeznaczył dla swych synów: Viktorína, Jindřicha, Hynka i Bočka. Po śmierci króla Jerzego w 1471 roku synowie podzielili majątek. Kunětická Hora przypadła wówczas Jindřichovi z Minsterberka, który przez kolejne paręnaście lat straszliwie się zadłużył, aż w 1491 roku musiał sprzedać zamek Vilémowi z Pernštejna. Vilém należał do najbogatszych i najpotężniejszych możnowładców w ówczesnych Czechach, dzięki czemu mógł rozpocząć wielką, późnogotycką przebudowę Kunětickiej Hory. Prace te kontynuował do lat czterdziestych XVI wieku jego syn Jan z Pernštejna. Dzięki temu zamek stał się jedną z najsilniejszych fortec w kraju, przystosowaną do walk z użyciem broni palnej.
Mniej wybitną jednostką był potomek Jana, Jaroslav z Pernštejna, który z powodu długów w 1560 roku musiał sprzedać zamek arcyksięciu Maksymilianowi Habsburgowi. Od tamtego momentu warownia zaczęła tracić na znaczeniu i podupadać. W trakcie wojny trzydziestoletniej, w 1645 roku, słabo obsadzony zamek zniszczyli Szwedzi, a po zakończeniu działań militarnych nie podjęto nawet jego napraw. W 1681 roku został on opisany jako opuszczony, jedynie w 1697 roku przeprowadzono renowację zamkowej kaplicy. W XIX wieku sytuację zrujnowanej Kunětickiej Hory pogorszyło wydobycie bazaltu ze zboczy zamkowej góry. Dopiero po 1900 roku z inicjatywy znanego czeskiego malarza, Mikoláša Alše, zaprzestano destrukcyjnych działań i podjęto pierwsze prace remontowe.
Architektura
Zamek z przełomu XIII i XIV wieku zbudowano na wyniosłym, skalistym grzbiecie bazaltowej góry, przewyższającej okoliczne równiny wysokością około 81,5 metrów. W odległości kilkuset metrów wzniesienie z trzech stron opływane było przez szeroki nurt rzeki Łaby oraz koryta jej licznych mniejszych dopływów i odnóg, które tworzyły podmokłe i zabagnione przedpole zamku. Nieco łagodniejsze podejście, pozbawione większych przeszkód wodnych, znajdowało się tylko od strony zachodniej. Tam jednak oraz od południa szczytowa partia góry zabezpieczona była wyjątkowo stromymi i wysokimi skalnymi skarpami. Sam zamek w najstarszej fazie składać się miał z dwóch wież – masywnej czworobocznej wieży mieszkalnej oraz usytuowanej na południe od niej wieży cylindrycznej, prawdopodobnie także pełniącej funkcje mieszkalne. Obie wieże były połączone kurtynami muru obronnego.
Usytuowany na tym samym wzgórzu zamek Diviša Bořka, z powodu ukształtowania terenu otrzymał formę załamanego prostokąta o długości około 110 metrów i szerokości między 25 a 30 metrami. Jego zachodnią część tworzyło podzamcze, wschodnią natomiast reprezentacyjno – mieszkalny zamek górny, oddzielony od podzamcza szerokim przekopem (poprzeczną suchą fosą). Obwód murów poprowadzono krawędziami stoków wzgórza, z czworoboczną wieżą bramną na podzamczu po stronie północno – zachodniej, całą bryłą usytuowaną na terenie dziedzińca. Jako, iż nie była ona poprzedzona fosą i nie była wysunięta w przedpole, otrzymała wzmocnienie w postaci przedbramia z budynkiem bramnym w narożniku części czołowej (w ostatecznej formie rozbudowy zamku przedbramie to było piątą bramą, zaś wieża podzamcza bramą szóstą).
Budynek wjazdowy przedbramia posiadał sklepiony kolebką przejazd, dostępny przez szeroki, ostrołuczny portal ze sfazowanym obramieniem i zamykany jednoskrzydłowymi wrotami, które można było blokować ryglem osadzanym w otworze w murze. Przypuszczalnie na skutek rozbudowy, po południowej stronie przejazdu utworzono pomieszczenie z charakterystyczną triadą okien od strony zewnętrznej elewacji, typową dla ogrzewanych średniowiecznych pomieszczeń mieszkalnych. Po pokonaniu przejazdu bramnego, droga na terenie przedbramia zakręcała prawie pod kątem prostym, wzdłuż usytuowanej pod skosem kurtyny. Kurtyna ta, wraz z pozostałymi odcinkami murów przedbramia była stosunkowo cienka (0,9 metra grubości), zwieńczona krenelażem, przy czym mury na którymś etapie były podwyższane i wyposażane w nowy krenelaż. W narożnym miejscu załamania muru, gdzie przedbramie łączyło się ze ścianą podzamcza, utworzono w przyziemiu dwa rozglifione do wnętrza otwory strzeleckie dla ręcznej broni palnej.
Umieszczony w najwyższym i najbardziej niedostępnym miejscu góry rdzeń zamku posiadł kształt zbliżony do kwadratu o boku długości około 30 metrów. Jego południowo – wschodni narożnik murów wzmocniono cylindryczną wieżą główną o średnicy około 9,5 metra. Najstarsza zabudowa mieszkalna zajęła północną część dziedzińca, w początkowym etapie dodatkowo chronioną od wschodu i północy głęboką, wykutą w skale fosą i ziemnym wałem. Zamek z początku XV wieku zaskakiwał nie tylko szybkością wzniesienia, ale i dużym rozmiarem, mającym zapewne na celu pomieścić liczne husyckie wojska wraz z wozami i zaopatrzeniem.
Na przełomie XV i XVI wieku Vilém z Pernštejna dokonał znacznej rozbudowy zamku. Starsze ziemne obwarowania rdzenia zamku od północy i wschodu zastąpiono zewnętrznym murem obronnym, który otoczył całe założenie, na północnym – zachodzie łącząc się z dawnym przedbramiem, a na południowym – wschodzie dochodzącym do murów podzamcza i stromej skarpy. Po stronie północnej, bardziej zagrożonej z powodu drogi wjazdowej, mury zostały nawet podwojone. Górowały one nad długą drogą wyjazdową, idącą północnym zboczem, pośrodku której umieszczono półokrągłą basteję, a w części wschodniej czwartą bramę. Dalsze prace prowadzone po 1537 roku przez syna Viléma, Jana, przedłużyły drogę wjazdową o północno – wschodni dziedziniec z murami wzmocnionymi czworoboczną basztą i budynkiem bramnym trzeciej bramy. Tam droga zawracała na zachód by ciasnym korytarzem przejść przez drugą i pierwszą bramę. Trzecia brama miała formę czworobocznego budynku do którego można było wejść zarówno przez furtę dla pieszych, jak i przez duży portal. Ich zwodzone mosty przerzucono ponad przekopem, gdzie opierane były na ceglanym filarze. Co ciekawe prawdopodobnie wszystkie mury szyj bramnych i bram wciąż zwieńczone były krenelażem, nieco archaicznym w drugiej ćwierci XVI wieku.
Obronność zamku Pernštejnowie wzmocnili ponadto poprzez dodanie trzech wielkich, półokrągłych bastionów armatnich. Dwa z nich znalazły się we wschodnich narożach zamku, a trzeci zabezpieczał od zachodu podzamcze. Dodatkowo mniejszy półokrągły bastion usytuowano we wschodniej części muru parchamu, tuż poniżej zamku górnego. W odróżnieniu od wcześniejszych murów z krenelażem, basteje Jana Pernštejna zostały zwieńczone zadaszonymi gankami straży o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, i zaopatrzone w dwa poziomy strzelnic do ręcznej broni palnej. Ich wyjątkowe rozmiary nie miały analogii na ziemiach czeskich, bowiem żadne inne wcześniejsze dzieła flankujące nie mogły się z nimi równać pod względem rozmiarów. Przypuszczalnie mogły powstać pod wpływem dzieł obronnych z terenu Saksonii (obwarowania miasta Wittenbergi) lub Śląska (Legnica), zastosowano je też w innych zamkach Pernštejnów (Pardubice, Tovačov, Chlumec).
Na zamku górnym w XVI wieku przebudowana została część mieszkalna. Przekształcono dwa górne piętra dawnego pałacu, które połączono zewnętrzną, okrągłą klatką schodową. Pierwsze piętro podzielono na trzy pomieszczenia z płaskimi stropami, oświetlone oknami, podobnie jak parter, od strony dziedzińca. Drugie piętro w całości zajęła pojedyncza, duża sala z płaskim, drewnianym stropem i kominkiem, oświetlana oprócz okien, dwoma wykuszami od wschodu i północy. Do południowej ściany zamku górnego dodano nowe skrzydło mieszkalne mające kształt litery L, połączone ze skrzydłem północnym za pomocą sklepionego krzyżowo przejazdu po stronie zachodniej. W ten sposób cała zabudowa zastawiła dziedziniec z trzech stron. Nowe skrzydło w zachodnim narożniku w przyziemiu posiadało reprezentacyjną salę zwieńczoną sklepieniem gwiaździsto-sieciowym opartym na środkowym filarze. Także mniejsze pomieszczenia umieszczone przy cylindrycznej wieży zwieńczono wyszukanymi sklepieniami gwiaździstymi. Powyżej przyziemia znajdowały się jeszcze dwa piętra z płaskimi stropami oraz poddasze o konstrukcji szachulcowej. Komnaty na drugich piętrach północnego i południowego skrzydła połączył podsklepiony korytarz przy wschodnim murze. Przebudowę wieńczyła nowo powstała kaplica św. Katarzyny, wzniesiona na północnej ścianie obwarowań, na brzegu fosy oddzielającej podzamcze od zamku górnego. Jej prostokątne krótkie prezbiterium i podłużna nawa otrzymały sklepienia kryształowe. Zabudowę uzupełniały budynki gospodarcze i pomocnicze, które zostały przystawione do wewnętrznych ścian murów podzamcza. Mniejsze budynki gospodarcze i studnię umieszczono również na niewielkim dziedzińcu pomiędzy trzecią a czwartą bramą.
Stan obecny
Obecnie na majestatycznym skalnym wzniesieniu obejrzeć można zamek górny z narożną cylindryczną wieżą główną oraz częściowo zrujnowane podzamcze, na którym wyróżnia się kaplica św. Katarzyny i wieża bramna. Po stronie północno – zachodniej zachowało się dawne przedbramie, czyli późniejsza czwarta brama. Zamek udostępniony jest do zwiedzania, za wyjątkiem okresu od listopada do końca marca.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Noll J., Varhaník J., Příspěvek k poznání vnějšího opevnění Kunětické Hory (K otázce původní podoby pernštejských rondelových fortifikací), „Průzkumy památek XI”, 2/2004.