Historia
Pierwszym znanym właścicielem zamku Kumburk był w 1325 roku Markvart, jeden z czterech synów Beneša ze Stráže ze znamienitego rodu Vartmberków i Anežki z Ronova. Założył on swą siedzibę w czasach politycznego chaosu wczesnych lat rządów króla Jana Luksemburskiego na czeskim tronie. W przekazach pisanych odnotowany został po raz pierwszy w związku z pozwami sądowymi, jakie wytoczył mu niejaki Vok z Rotštejna. Pomimo nieporozumień z sąsiadami, Markvart i jego bracia cieszyli się królewskim zaufaniem, dzięki czemu pełnić mogli wysokie urzędy i powiększać majątki. Markvart nie osiągnął aż tak wysokich funkcji jak jego brat Beneš, cześnik królewski i burgrabia kłodzki, dlatego jego siedziba Kumburk początkowo była skromnym, bezwieżowym założeniem, wyróżniającym się jednak usytuowaniem na okazałym wzgórzu. Być może z tego powodu i za sprawą padających na mury promieni słonecznych, posiadał pierwotnie nazwę Goldenburg, a następnie od drugiej połowy XIV wieku Koldenburk lub Kolmburk (według zapisu z 1550 roku „hrad Kolmburgk jinak Kumburgk”).
Na początku drugiej połowy XIV wieku Kumburk dzierżył syn Markvarta, Beneš młodszy z Vartmberka, podczas gdy jego bracia posiadali dobra na Morawach. Po nim przed 1362 rokiem posiadaczem majątku został Jindřich z Vartemberka, będący prawdopodobnie bratem lub synem Beneša. Jindřich już wcześniej musiał mieć udziały w Kumburku, gdyż w 1355 roku pisał się jako „Henricus de Warthenberch dictus de Goldenburch”. Prawdopodobnie zarówno Beneš jak i Jindřich prowadzili stopniową rozbudowę zamku, nad którym prace trwać musiały przez większą część XIV stulecia. Jindřich z Vartemberka zarządzał kumburskim majątkiem do 1395 roku, kiedy to zastąpił go syn Jan. Ten najpewniej nie był zbyt dobrym gospodarzem, bowiem szybko popadł w długi. Być może kłopoty finansowe spowodowała lub pogłębiła prowadzona na przełomie XIV i XV wieku rozbudowa zamku. Ostatecznie w 1406 roku Jan Vartemberk sprzedał zamek Janowi Krušinie z Lichtemburka, sam zaś zmarł w 1410 roku jako ostatni z gałęzi Vartemberków kumburskich.
W początku XV wieku Jan Krušina w krótkim okresie awansował do szlacheckiej elity królestwa, za sprawą opowiedzenia się po stronie Wacława IV w sporze z opozycją i jego bratem Zygmuntem. Zyskał tym zaufanie króla, a także urzędy najwyższego hofmistrza i burgrabiego zamku praskiego. Nie nacieszył się jednak zbyt długo majątkiem, zmarł bowiem już w 1407 roku. Syn Jana Krušiny, Hynek, aż do śmierci w 1454 roku był wybitną postacią okresu wojen husyckich. Początkowo walczył z cesarzem Zygmuntem, między innymi wsławiając się odwagą w bitwie pod Vyšehradem, ale w 1427 roku przeszedł na stronę katolicką. Choć przeważnie pisał się podobnie jak ojciec, z Lichtemburka, to prawdopodobnie najbardziej związany był z Kumburkiem, w którym się wychował. Z tego też względu oraz na bazie doświadczeń wojen husyckich, zamek kumburski za jego rządów został wzmocniony trzecim obwodem przystosowanych do użycia broni palnej fortyfikacji. Początkowo miały one formę drewniano – ziemną, ale zapewne jeszcze przed połową XV wieku rozpoczęto prace nad ich stopniową przebudową w obwarowania murowane.
Dziedzicem Hynka w 1454 roku został jego syn Vilém. Choć był on katolikiem, pozostawał wiernym poddanym husyckiego króla Jerzego z Podiebradów, a następnie lojalnym dworzaninem króla Władysława Jagiellończyka. Był mniej wojowniczy niż jego ojciec, co mogło skutkować mniejszym wpływem na wydarzenia polityczne oraz brakiem poważniejszych prac budowlanych nad obwarowaniami zamku. O majątek kumburdzki dbał jednak rzetelnie, pomimo licznych sporów z dalszymi krewnymi o spadek po Hynku. Od 1487 roku zamek dzierżył wnuk Hynka, a syn Viléma, Haiman, ostatni z rodu panów z Lichtemburka, który posiadał Kumburk. Już w 1488 roku z nieznanych przyczyn sprzedał on zamek i przeniósł się do Miletína.
W XVI wieku kolejni po Lichtemburkach właściciele Kumburka zmieniali się dość często. Jan Žehušický z Nestajova dzierżył zamek od 1500 roku, książę ziębicki Bartoloměj, wnuk króla Jerzego, od 1512 lub 1513 roku, ród Berków z Dube od około 1517 roku i Trčkowie z Lípy od 1529 roku. Ci ostatni nie mieszkali już na zamku, gdyż mieli wiele innych wygodniejszych rezydencji. W 1533 roku ich posiadłości zostały podzielone, przy czym część z zamkiem Kumburk przypadła Janowi młodszemu Trčkowi z Lípy, który z kolei sprzedał Kumburk Mikulášowi Trčkowi z Lípy. Mikuláš zmarł w 1540 roku, po czym majątek przeszedł na jego syna Viléma. Borykajacy się z problemami zdrowotnymi Vilém zmarł w 1569 roku, zapisując wcześniej duży majątek swoim pięciu wujom. Tak częste zmiany własnościowe nie sprzyjały rozbudowie lub poważniejszym przekształceniom zamku, który zapewne przez cały XVI wieku posiadał późnogotycką formę. Choć nie był traktowany jako jedna z głównych siedzib rodu, zapewne prowadzono przy nim niezbędne prace remontowe, zapobiegające popadnięciu w zaniedbanie i ruinę.
Ostatni z rodu Trčków, Jan Rudolf Trčka z Lípy, sprzedał zamek w 1607 roku Zygmuntowi Smiřickiemu ze Smiřic. Kumburk zaczął wówczas być wykorzystywany jako więzienie, ostatecznie tracąc funkcję mieszkalnej rezydencji szlacheckiej. Podobno w zamkowej celi przetrzymywana była przez jedenaście lat córka Zygmunta, Eliška Kateřina, z powodu swego związku z poddanym, kowalem Jiříkiem Vágnerem. W 1621 roku Habsburgowie skonfiskowali zamek z powodu udziału Smiřickich w powstaniu. Niestety po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, w trakcie której wiele zamków stało się ostoją dla wojsk wroga, zdecydowano, że Kumburk zostanie ze względów strategicznych zburzony. Rozbiórkę przeprowadzono około 1658 roku.
Architektura
W przeciwieństwie do większości czeskich zamków z XIV wieku, które wznoszono przeważnie w pobliżu osad, na bardziej przystępnych terenach, Kumburk został zbudowany na samotnej, wysokiej górze wulkanicznego pochodzenia, dominującej nad okolicznymi trenami 642 metrami n.p.m. Kształt wzniesienia wpłynął w decydujący sposób na formę zamku, otoczonego z każdej strony stromymi zboczami. Jego poszczególne strefy obrony zostały skupione koncentrycznie wokół górnego, najstarszego rdzenia i wymusiły poprowadzenie drogi dojazdowej spiralami, wzdłuż zboczy pod górę. Nie mógł być zastosowany popularny sposób odcięcia cypla wzgórza poprzecznym przekopem, lecz wysokie mury i fosa musiały otaczać całe, w przybliżeniu koliste założenie.
Rdzeń zamku, położony w najwyższym miejscu terenu, na spłaszczonym wierzchołku wzgórza, pierwotnie miał formę owalnego w planie obwodu muru obronnego o grubości około 2 metrów, z dwoma budynkami umieszczonymi naprzeciwko siebie. Była to forma popularna w czeskich zamkach, w Kumburku o niewielkich rozmiarach z racji małej ilości miejsca na kulminacji wzniesienia. Budynek północny zapewne pełnił rolę głównego domu mieszkalnego, był bowiem nieco większy i znajdował się na skale o stromych skarpach od wschodu i północy. Mieścił sklepioną kolebkowo piwnicę, dostępną kamiennymi schodami, nad którą znajdowały się co najmniej dwie kondygnacje. Oddzielony dziedzińcem budynek południowy prawdopodobnie nie przekraczał wysokości muru obronnego. Całość wzniesiona została z kamienia łupanego, łączonego zaprawą o kiepskiej jakości. Bramę umieszczono po stronie zachodniej, gdzie mogła być poprzedzona prostym przedbramiem o charakterze szyi opadającej w miejscu łagodniejszego fragmentu zbocza.
Wjazd w obręb górnego dziedzińca od końca XIV wieku chroniony był przez czworoboczną wieżę mieszkalną, dostawioną od wschodu do budynku północnego. Jej przystawienie do pałacu było jedną z cech charakterystycznych Kumburka, formą która rozwinęła się powszechniej w innych zamkach w XV wieku. Wieżę zbudowano z dużych piaskowcowych ciosów, w odróżnieniu od pozostałych murów, wzniesionych z nieobrobionych, mniejszych kamieni. Wieża uzyskała boki długości 9 metrów, około 3 metrowej grubości mury w przyziemiu i wysokość co najmniej 17-20 metrów, Budynek północny do tego czasu wzmocniony został od strony zewnętrznej trzema przyporami, dostawionymi w związku z niestabilnością podłoża i groźbą zawalenia, a być może również z powodu jego podwyższenia. Wieża czworoboczna z racji usytuowania na stoku wzniesienia mieściła piwnicę, połączoną portalem z piwnicą sąsiedniego budynku. Podobnie komunikację rozwiązano na wyższej kondygnacji. Mniejszy z budynków rdzenia zamku, przed końcem XIV wieku powiększony mógł zostać od zachodu o niewielką wieżę, z tamtej bowiem strony wzmocniono go szeroką, utworzoną z niedużych ciosów przyporą. Ewentualnie podwyższeniu uległa wówczas cała bryła budynku południowego, na co wpłynąć mógł brak miejsca na wąskim dziedzińcu zamku górnego.
Około trzeciej ćwierci XIV wieku rdzeń zamku otoczony został zewnętrznym murem o grubości około 1,8-2 metrów. W jego południowym narożniku znajdowała się smukła cylindryczna wieża o średnicy około 5 metrów, natomiast w przeciwległym narożniku północnym wieża czworoboczna, być może otwarta od strony wewnętrznej. Mur poprowadzono wzdłuż krawędzi skalistych skarp, co przy nawet niewielkiej wysokości samych kurtyn, miejscami sięgających jedynie około 2 metrów do poziomu chodnika straży, dawać mogło przewagę wysokości około 10-12 metrów, tym bardziej, iż u podnóża skały przekopano suchą fosę. Nieco szerszy płaski obszar w północno – wschodnim narożniku wykorzystano do utworzenia niewielkiego podzamcza. Wzniesiono tam czworoboczny budynek z narożną przyporą i sklepioną piwnicą, powyżej której znajdował się jeszcze parter i piętro. Zapewne pełnił on funkcje gospodarcze lub pomocnicze w stosunku do sąsiedniej bramy, gdyż naprzeciwko niego znajdowała się studnia lub zbiornik na wodę.
Wjazd na teren podzamcza oraz parchamu między murem zamku górnego i murem zewnętrznym, umieszczono w drugiej połowie XIV wieku od wschodu i południowego – wschodu, gdzie zewnętrzny mur przedłużono do formy długiej szyi bramnej, stopniowo opadającej wzdłuż zboczy wzgórza. Szyję tą przedzielono w poprzek trzema bramami, rozmieszczonymi mniej więcej w równych odstępach. Z nich pierwsza, zewnętrzna, znajdowała się zaraz pod cylindryczną wieżą południową, z której korpusem się bezpośrednio łączyła. Mur bramy miał aż 3 metry grubości oraz poszerzenie o cokół w części południowej, osadzonej na zboczu. W przyziemiu znajdował się przejazd bramny, być może zamykany broną operującą z wąskiego pomieszczenia na piętrze. Najwyższą kondygnację zajmować mógł chodnik straży, służący do kontroli wjeżdżających i obrony bramy, tym bardziej, że sąsiednia wieża cylindryczna, ze względu na położenie na trudnym terenie, miała stożkowatą, zwężającą się ku górze formę, która utrudniała skuteczną ochronę drogi dojazdowej. Druga brama znajdowała się bezpośrednio pod czworoboczną wieżą zamku górnego. Trzecia usytuowana był przed małym podzamczem z budynkiem gospodarczym.
Od drugiej ćwierci XV wieku zamek rozbudowywany był o trzeci pierścień muru obronnego, który został wzmocniony pięcioma półcylindrycznymi, nierównomiernie rozmieszczonymi basztami o średnicy około 5 metrów i stosunkowo cienkich murach. Prawdopodobnie służyły one kusznikom i obrońcom z ręczną bronią palną, natomiast wielkokalibrowa broń mogła być używana w szóstej, wyróżniającej się większymi rozmiarami baszcie wschodniej, ze średnicą około 10 metrów i grubością muru około 1,8 metra. Nową bramę zewnętrzną utworzono po stronie zachodniej. Tuż za nią usytuowano trójprzestrzenny, podłużny budynek, dostawiony do wewnętrznej ściany muru obronnego. Kilka metrów dalej znajdowała się druga brama, czyli dawna XIV-wieczna brama zewnętrzna. Brak fosy po zewnętrznej stronie XV-wiecznego muru obronnego rekompensowały strome i wysokie zbocza wzgórza oraz umieszczone w koronie chodniki obrońców, które górowały i ciągnęły się ponad całą długością drogi wjazdowej, zabezpieczonej następnie przez trzecią i czwartą bramę (dawną drugą i trzecią bramę przed podzamczem północno – wschodnim). Teren przed zewnętrzną bramą z XV wieku prawdopodobnie poprzedzony był jeszcze obwarowaniami drewnianymi, chronionymi poprzecznym przekopem o szerokości około 16 metrów.
Stan obecny
Celowe wyburzanie zamku, jakie miało miejsce w XVII stuleciu, przeprowadzono niestety na tyle dokładnie, iż do dzisiaj zamek przetrwał w stanie zaawansowanej ruiny, pogłębionej długoletnimi brakami prac zabezpieczających, które z kolei przyczyniły się do sporych zawaleń w XIX stuleciu. Przetrwała jedynie dolna część czworobocznej wieży zamku górnego, ruiny wieży cylindrycznej oraz dolne części trzech ścian wieży północnej ze środkowego obwodu obwarowań, przy czym wieża czworoboczna zamku górnego w pierwszej połowie XX wieku poddana została dość dowolnej częściowej rekonstrukcji (okna drugiej kondygnacji, zasklepienie otworu wtórnej szczeliny między wieżą a budynkiem północnym, wymiana niektórych ciosów). Na zamku górnym wyróżnia się również przypora budynku południowego i trzy przypory budynku północnego, natomiast niżej pozostałości poszczególnych bram, w tym otwory strzeleckie przy pierwszej bramie. Pozostałe fragmenty to niewielkie relikty murów i zasypane piwnice. Wstęp na teren ruin jest wolny. W ostatnim czasie przeprowadzono na ich obszarze prace porządkowe, wycięto roślinność, zabezpieczono mury i utworzono platformę widokową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Špráchal P., Kumburk. Zřícenina hradu severozápadně od Nové Paky, Hukvaldy-Dobrá 2016.