Historia
Pierwszy kościół parafialny w Krupce mógł zostać wzniesiony około 1330 roku, kiedy to król Jan Luksemburski nadał osadę w lenno Témo z Koldic, saskiemu rycerzowi z kręgu dworskiego. Intensywna działalność górnicza, która z pewnością zwiększyła liczbę mieszkańców Krupki, wraz z jej znaczącą strategiczną rolą przy granicy z Saksonią sprawiła, że na wąskiej działce wpasowanej w stok wzgórza, ufundowano świątynię, która dzięki swemu położeniu stanowiła wizualny kontrapunkt dla przeciwległego zamku i mogła stanowić wyraz suwerenności mieszczan. Po raz pierwszy w przekazach pisanych kościół ten odnotowany został w spisach dziesięciny papieskiej z 1352 roku. W 1386 roku Zikmund z Koldic złożył na niego donację, następnie w 1393 roku udokumentowano fundację ołtarza Bożego Ciała przez Alberta, Tema i Jiríego z Koldic, a w 1396 roku zapisano przyznanie pensji w wysokości 8 kop groszy, aby miejscowy proboszcz mógł utrzymywać w kościele wikariat. W 1403 roku dla kościoła odlany został dzwon.
Pierwszy kościół farny Krupki mógł zostać uszkodzony w 1429 roku, podczas husyckiego ataku na miasto. Ponownie spłonął w 1479 roku w trakcie pożaru miasta, który objął obszar od bramy Dolnej po zamek. Wtedy też po raz pierwszy udokumentowano istnienie wolnostojącej dzwonnicy, zniszczonej w związku z pożarem miasta. Po tej dacie rozpoczęła się budowa nowego, późnogotyckiego kościoła, pozostawiono jednak prezbiterium dawnej świątyni, służące od tamtego momentu za boczną kaplicę. Prace budowlane rozpoczęto praktycznie zaraz po pożarze, gdyż w notatce z 1484 roku, która odnosiła się do rozpoczęcia kopania fundamentów pod nową dzwonnicę, stwierdzono, że zatrudniony przez miasto mistrz kamieniarski Kunz Steinmetz, pracował nad budynkiem już od kilku lat. Został on najęty za radą i przy wsparciu ówczesnego właściciela miasta, Témy V z Koldic. Prawdopodobnie pochodził z Saksonii, z którą kontakty nadal utrzymywali właściciele miejscowych dóbr. Preferencje dla saskiego stylu budownictwa były widoczne między innymi w przebudowie zamku Témy V z Koldic w Bílinie, która miała miejsce w tym samym czasie co budowa kościoła w Krupce. Budowa nowego kościoła farnego trwała do 1486 roku. Wtedy to zawarto kontrakt z mistrzem kowalskim z Budziszyna, niejakim Lorenco, któremu zlecono odlanie dla kościoła małego i dużego dzwonu. Dzwony te zawieszono w latach 1490 i 1493.
W XVI wieku kościół farny Krupki nie był poddawany żadnym większym przekształceniom architektonicznym, zmieniany mógł być jedynie wystrój wnętrza. W przekazach pisemnych odnotowywano tylko darowizny na wyposażenie oraz spory o zajęcie plebanii i kościoła przez duchowieństwo katolickie. Konflikty zaostrzyły się w 1565 roku, kiedy do kościoła mianowano nowego duchownego katolickiego, co wywołało falę protestów w większości protestanckim już mieście. Uspokojenie sytuacji nastąpiło dopiero w 1623 roku, kiedy wszystkie kościoły w mieście zostały zajęte przez księży katolickich, a pięć lat później cała Krupka została ponownie katolicka. Prawdopodobnie wtedy też w kościele farnym założono nowy strop kasetonowy.
Znaczące remonty budynku musiały być przeprowadzone po 1633 roku, gdy w czasie wojny trzydziestoletniej miasto zniszczyły wycofujące się wojska saskie. Według datowania dendrochronologicznego nową więźbę dachową założono już w 1634 roku. Poszerzono też wówczas nawę i zbudowano nowy szczyt zachodni. Ostatecznie prace remontowe przeciągnęły się do 1672 roku, kiedy to po raz pierwszy od pożaru zaczęto odprawiać msze. W latach 1735-1739, ze względu na popularność pielgrzymek, do kościoła dobudowano wielki aneks z barokowymi schodami. W 1840 roku po wielkiej burzy musiały być naprawiane okna. Ostatnie większe prace przy kościele, związane z jego częściową regotyzacją, miały miejsce w latach 1909-1935 roku. Po 1945 roku budynek przez długi czas był opuszczony i zdewastowany. Pierwsze naprawy miały miejsce na początku lat 70-tych XX stulecia.
Architektura
Pierwszy kościół w Krupce składał się z nawy na planie prostokąta o długości nie przekraczającej 17 metrów, ze względu na dominujący typ gotyckiej świątyni z około połowy XIV wieku, zapewne wyższej i szerszej od położonego na wschodzie prezbiterium. Prezbiterium zamknięto wielobocznie i opięto wysokimi przyporami. Ze względu na strome stoki wzgórza przyporami wzmocnione były też najpewniej mury nawy. Ponadto po stronie południowej rolę stabilizującą konstrukcję spełniała wieloboczna wieżyczka spiralnej klatki schodowej. Oświetlenie budowli zapewniały ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna maswerkowe, pod parapetami w części prezbiterialnej ujęte gzymsem kapnikowym, opinającym także przypory. Wewnątrz przestrzeń prezbiterium zamknięto kamiennym sklepieniem żebrowym. Przy kościele co najmniej od początku XV wieku znajdować się musiała dzwonnica, zlokalizowana przy nawie, wolnostojąca lub umieszczona na kalenicy dachu.
Kościół ze schyłku XV wieku powstał jako późnogotycka budowla bezwieżowa, jednonawowa, z nie wyodrębnionym zewnętrznie prezbiterium, zamkniętym wielobocznie i zorientowanym nietypowo w stronę południową. Było to spowodowane ukształtowaniem terenu, bowiem dużo większą świątynię trzeba było wznieść wzdłuż głównej drogi przebiegającej przez leżącą w dolinie osadę, rozciągniętą na linii północ – południe i ograniczoną od wschodu oraz zachodu wzgórzami. Drugą cechą charakterystyczną było założenie kościoła na znacznie nachylonym stoku, opadającym z północy na południe. Spadek terenu zniwelowano wyższą podstawą prezbiterium, pod którym można było umieścić dodatkową kondygnację. Od strony południowo – wschodniej do kościoła przylgnęło wieloboczne prezbiterium starszego kościoła, po usunięciu nawy i budowie późnogotyckiego kościoła służące jako jego boczna kaplica. Znalazło się ono pod nietypowym kątem, wynikającym z tego, iż pierwszy kościół orientowany był poprawnie na linii wschód – zachód.
Późnogotycki korpus kościoła na całej długości wzmocniono od strony zewnętrznej wysokimi przyporami. Każda z nich przedzielona została gzymsami, z których dolny był przedłużeniem gzymsu kapnikowego poprowadzonego z uskokami pod parapetami okien. Każda też została zwieńczona dwuspadowym, wyraźnie wydłużonym w części szczytowej daszkiem. Pomiędzy przyporami równomiernie przepruto wysokie ostrołuczne otwory okienne, ograniczone nieprofilowanymi, szeroko rozglifionymi ościeżami z kamiennych ciosów. W trzecim przęśle otwór okienny skrócono o około jedną trzecią, celem wstawienia głównego portalu wejściowego. Portal ten zamknięto profilowanym ostrołukiem, z którego boków wyprowadzono płaskorzeźbione sterczyny, zdobione dwuspadowymi daszkami i trójlistnymi ślepymi maswerkami. W dolnej części ościeża portalu ze spiralnie skręconymi wałkami osadzono na gładkich cokołach. Drugie wejście do kościoła wiodło od północy przez ostrołuczny, pierwotnie bogato polichromowany portal z zamknięciem w ośli grzbiet. Akcent horyzontalny zewnętrznych elewacji kościoła zapewnił profilowany gzyms koronujący, poprowadzony na tym samym poziomie co w XIV-wiecznym prezbiterium.
We wnętrzu kościoła nawę od wielobocznego prezbiterium oddzieliła ostrołuczna arkada tęczy, przepruta przez poprzeczną ścianę. Posadzka prezbiterium została podniesiona o trzy stopnie w stosunku do nawy, co miało uzasadnienie praktyczne, gdyż poniżej utworzono sklepiony kolebką korytarz. Służył on do komunikacji z tylną częścią działki i dzwonnicą, całkowicie odciętą od strony zachodniej przez zmianę orientacji budynku. Wnętrze nawy i prezbiterium prawdopodobnie nie było sklepione i po ukończeniu funkcjonowało z płaskim stropem. Prezbiterium udekorowano minimalistycznymi malowidłami ściennymi, które obramowały otwory okienne. W północno – wschodniej części umieszczono ostrołuczną arkadę, otwierającą się kaplicę – prezbiterium z XIV wieku. Stare sklepienie w jej wnętrzu uległo zniszczeniu w trakcie pożaru z 1479 roku, dlatego wykonano nowe, późnogotyckie sklepienie z profilowanymi żebrami o przecinających się krawędziach w miejscach nadwieszenia na ścianach. Było to jedną z typowych cech późnego gotyku saskiego.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się gotycka bryła kościoła z XV wieku, dostawiona do kaplicy, a właściwie prezbiterium starszego kościoła z połowy XIV stulecia, przez co całość tworzy dość unikalną kompozycję w krajobrazie miasteczka. Powyżej zachowała się jeszcze wolnostojąca, drewniano – murowana dzwonnica z pierwszej połowy XV wieku, kilkukrotnie naprawiana i przebudowywana w okresie nowożytnym. Kościół za sprawą renowacji z pierwszej połowy XX wieku od strony zewnętrznej posiada dziś w dużej części gotycką formę, choć od wschodu przylega wielki aneks barokowych schodów, przemurowano w XVII wieku całą wschodnią ścianę nawy, poszerzoną o 3,6 metra w stosunku do stanu z XV wieku, od zachodu znajduje się szczyt z XVII wieku, a na kalenicy pozostawiono nowożytną wieżyczkę na sygnaturkę. Nie zachowały się maswerki okienne, za wyjątkiem osadzonych w XIV-wiecznej kaplicy, w którą zostały wstawione pod koniec XV wieku. Częściowo zmodyfikowano główny portal wejściowy, rozbudowany o archiwoltę z tak zwanym oślim grzbietem. Wnętrze obecnie jest w większości utrzymane w stylistyce barokowej (między innymi empora, kasetonowy strop). Późnogotyckie sklepienia widnieją tylko w kaplicy oraz w korytarzu pod prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Šimková T., Stavební vývoj kostela Nanebevzetí Panny Marie v Krupce, „Monumentorum Custos”, 7/2014.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.