Historia
Pierwsza wiarygodna wzmianka w źródłach pisanych o kościele św. Ducha odnotowana została w 1444 roku, kiedy to wspomniano fundację dla ubogich przy miejscowym szpitalu, założoną przez niejakiego Ješka z Koldic. Przypuszczalnie kościół szpitalny wzniesiony został niewiele wcześniej, wraz z odnową przytułku, spalonego w trakcie husyckich najazdów na miasto z 1426 i 1429 roku. Możliwe jednak, iż kościół ten był początkowo konstrukcji drewnianej, natomiast murowany wzniesiono w połowie lat 50-tych XV wieku, na co wskazywałyby detale architektoniczne.
Gotycki kościół spłonął wraz ze szpitalem i parudziesięcioma domami w trakcie wielkiego pożaru miasta z 1538 roku, lecz zniszczenia wbrew przekazom pisemnym prawdopodobnie ograniczyły się głównie do dachu, podczas gdy większość kamiennych detali architektonicznych i murów pozostała nienaruszona. W 1565 roku dokonano naprawy, ale w 1629 roku kościół znów, dwukrotnie, został uszkodzony od ognia spowodowanego uderzeniami pioruna. Zwarta bryła budowli i solidnie wykonane sklepienia również tym razem uchroniły świątynię od większych zniszczeń, choć naprawa trwała trzynaście lat, najwyraźniej z powodu niewystarczających środków finansowych. Ukończona została dopiero pod koniec wojny trzydziestoletniej, w 1642 roku.
W 1774 roku miał miejsce remont prezbiterium i empory kościoła, w latach 1793-1794 wieżyczki na kalenicy. W okresie rządów cesarza Józefa II szpital i świątynia zostały zamknięte, lecz wierni zebrali pieniądze na remont kościoła, przeprowadzony w latach 1837-1838. Kolejne duże prace remontowe, prowadzone w stylistyce neogotyckiej, miały miejsce około 1901 roku, a ostatnią większą renowację prowadzono w latach 60-tych XX wieku. Naprawy były konieczne, bowiem zabytkowy budynek przez długi czas wykorzystywano jako magazyn.
Architektura
Kościół zbudowano z kamienia łamanego, wapienia i bazaltu, jedynie arkadę tęczy wykonano z ciosów piaskowca. Usytuowano go na południowym skraju miasta, po wschodniej stronie zamkowego wzgórza, jako niewielką, jednonawową, z grubsza orientowaną świątynię, z częścią prezbiterialną zwróconą ku południowemu – wschodowi. Budowla uzyskała wąski, podłużny układ i bryłę, co wynikało z działki położonej na skraju ostro wciętej doliny. Ukształtowanie terenu oraz parceli sprawiło też, iż kościół charakteryzował się znaczną nieregularnością w rzucie. Trójbocznie zamknięte prezbiterium, nie zostało wyodrębnione zewnętrznie z bryły, przechodząc płynnie w nawę. Od północnego – zachodu, a więc do krótkiej elewacji kościoła pierwotnie przylegały zabudowania szpitalne. Po stronie zachodniej znajdowała się brama miejska, na wschodzie zaś teren wznosił się stokami na jedno z otaczających Krupkę wzgórz. Fasadą, główną elewacją zwróconą w stronę ulicy była południowo – zachodnia część kościoła.
Gładkie zewnętrzne elewacje kościoła, utworzone na cokole z profilowanym gzymsem, zostały wzmocnione przyporami, pomiędzy którymi przepruto wąskie, ostrołukowe okna o obustronnych rozglifieniach. Okna wypełniono dwudzielnymi maswerkami z indywidualnie zaprojektowanymi motywami, osadzonymi w każdym otworze ponad dwoma trójliśćmi z wydatnymi noskami i środkowymi laskami. Kształty maswerków były typowe dla pierwszej połowy XV wieku, kiedy to po skomplikowanych wzorach tradycji parléřskiej powrócono do starszych, bardziej statycznych form wcześniejszych faz gotyku. Okien nie umieszczono w ścianie północno – zachodniej, południowo – wschodniej oraz północno – wschodniej, za wyjątkiem jednego małego, rozglifionego do wnętrza otworu. Wspomniany cokół zrekompensował pochyłość terenu, opinając zarówno mury obwodowe, jak i przypory. Portal wejściowy usytuowano po stronie zachodniej korpusu, w ścianie wzdłużnej. Jego ostrołucznie zamknięte ościeża otrzymały profilowanie złożone z głębokich rowków i gruszkowatych wałków jedynie w partii archiwolty. Z powodu portalu skrajne okno nawy zostało nieco skrócone. Utworzone z nieopracowanego kamienia elewacje tuż po ukończeniu budowy pokryto dokładnie rozłożonym tynkiem, tak aby zakryć lico muru i wyrównać powierzchnię.
Wewnątrz zarówno nawę jak i prezbiterium zwieńczono sklepieniem żebrowym, nad wschodnią częścią kościoła sześciodzielnym, w trzech przęsłach nawy krzyżowym. Klinowe, obustronnie żłobione żebra opuszczono na piramidalne konsole, przy czym elementy te pierwotnie pokryte były polichromiami architektonicznymi w kolorach szarym (konsole) i czarnym (żebra). Zastosowanie dwóch rodzajów barw w kontrastowym układzie tonacji i nawarstwianiu się na postępujących i cofających się partiach, prawdopodobnie służyło uzyskaniu wyraźniejszego efektu załamania światła i cienia, co było głównym narzędziem estetyzacji wnętrz. Użyto dwóch rodzajów wsporników: smukłych i proporcjonalnych, a także bardzo drobnych, z niezrównoważonym stosunkiem wielkości części dolnej i górnej. Być może wynikało to z dostępnego dla kamieniarzy materiału, gdyż oba rodzaje konsol utworzone zostały w tym samym czasie. W miejscach przecięć żebra spięto zwornikiem tylko we wschodnim przęśle wielobocznym. Na jego tarczowej powierzchni mogło się znajdować godło patrona budowli lub miasta. Część nawową oddzielono od części prezbiterialnej wysoką, ostrołukową, nieprofilowaną arkadą z archiwoltą opartą na dwóch impostach. W zachodniej części nawy mogła się znajdować empora.
Stan obecny
Kościół szpitalny św. Ducha jest jednym z najstarszych zachowanych budynków w ramach historycznego miasta górniczego Krupka. Zarówno od strony zewnętrznej jak i wewnętrznej posiada gotyckie cechy stylistyczne z połowy XV wieku, bez większych zniekształceń nowożytnych. Te ostatnie ograniczają się do więźby dachowej, wieżyczki na sygnaturkę, schodów przed wejściem, usuniętego zachodniego przejścia do szpitala, obecnie barokowego budynku, wewnętrznej niszy portalu południowego oraz empory. Podobno usunięte zostały też dwie przypory, nie wiadomo jednak gdzie miałyby się one znajdować. Elewacje zewnętrzne zabytku zostały w ostatnich latach odnowione, na remont oczekuje natomiast wnętrze, pozbawione obecnie większości wyposażenia, ale z zachowanymi detalami architektonicznymi. Najcenniejsze z nich to sklepienie z systemem jego podtrzymywania oraz okienne maswerki. Miejmy nadzieję, iż renowacja wnętrza uszanuje zachowane relikty pierwotnych polichromii architektonicznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Podroužek K., Šimková T., Špitální kostel sv. Ducha v Krupce, „Průzkumy památek XXV”, 2/2018.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.