Historia
Wznoszenie kościoła św. Maurycego rozpoczęło się z inicjatywy biskupa ołomunieckiego Brunona z Schauenburku około 1260-1270 roku. Poza fundacją prac budowlanych biskup założył przy świątyni kapitułę kolegiacką z 6 kanonikami, proboszczem i dziekanem. Prawdopodobnie kościół zawdzięczał biskupowi także swe wezwanie, nieczęste na ziemiach Królestwa Czeskiego, a pochodzące od kościoła św. Maurycego w Magdeburgu, w którym Brunon wcześniej był proboszczem. Kościół w Kroměřížu był dla Brunona na tyle ważny, że po śmierci spoczął w nim w 1281 roku. Jako, że złożono go pod ołtarzem głównym, prezbiterium musiało być już wówczas w ogólnym zarysie ukończone. Prace budowlane nad korpusem nawowym prowadzone były do około drugiej ćwierci XIV wieku. Jeszcze w 1326 roku biskup Robert przekazał 10 grzywien srebra na budowę kościoła, a około 1334 roku założono sklepienie nad prezbiterium, co udokumentowano na jednym ze zworników rodowym herbem biskupa Jana VII. Pod koniec XIV stulecia do kościoła dostawiona została druga zakrystia.
Pierwsze poważniejsze naprawy budowla przeszła prawdopodobnie po okresie wojen husyckich, w trakcie których miasto kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk, a kościół został w 1432 roku spalony. Zniszczenia były na tyle duże, że prezbiterium oddzielone zostało murowaną ścianą, funkcjonującą do czasu odbudowy. Gruntowny remont mógł zostać przeprowadzony dopiero po 1500 roku, kiedy to biskup Stanisław Thurzo wykupił Kroměříž z zastawu i przywrócił do dóbr biskupich. Według napisu umieszczonego w nawie południowej naprawy miały tam przebiegać w 1516 roku. W 1540 roku biskup Bernard Zoubek ze Zdětína zapisał, że kościół był w końcu zadaszony, co wykazywałoby, że do podsklepienia korpusu nawowego przystąpiono po tej dacie. Następne prace przy kościele miały miejsce w 1582 roku, kiedy to między innymi ukończono wieżę południową.
W czasie wojny trzydziestoletniej miasto zostało spustoszone, zapewne więc zniszczeń nie uniknął także kościół. Nowożytne prace naprawcze prowadzono przy nim w 1679 roku, a po zakończeniu remontów zakupiono nowe wyposażenie. W 1730 roku po północnej stronie kościoła dostawiono barokową kaplicę grobową Matki Bożej Bolesnej. W 1782 roku miały natomiast miejsce prace budowlane przy wieżach. W 1836 roku kościół został ponownie zniszczony przez pożar, co dało możliwość przeprowadzenia purystycznej regotyzacji, w trakcie której budowla powiększona została o kaplicę chrzcielną i południowy przedsionek. Do 1848 roku obie wieże zostały podwyższone o wieloboczne kondygnacje, następnie cały kościół restaurowano między 1874 z 1886 rokiem. Ostatnie większe prace miały miejsce w latach 1960-1967, kiedy to wyremontowano zewnętrzne elewacje, oraz w latach 1979-1980, gdy odnowiono wnętrze kościoła.
Architektura
Kościół św. Maurycego wzniesiony został na zachód od miejskiego placu rynkowego, blisko obwarowań, z którymi jednak się nie stykał. Uzyskał formę obszernej budowli halowej, składającej się z trójnawowego korpusu, mocno wydłużonego prezbiterium na planie prostokąta o szerokości porównywalnej z nawą główną, dwóch czworobocznych wież usytuowanych na styku prezbiterium i naw bocznych oraz dwóch zakrystii po północnej stronie prezbiterium: starszej wzniesionej wraz z prezbiterium i młodszej z końca XIV wieku. Wyjątkowa duża długość prezbiterium, bardziej typowa dla kościołów klasztornych mendykantów, wynikać mogła z potrzeby umieszczenia we wnętrzu chóru kanoników. Korpus nawowy i prezbiterium przykryto osobnymi, wysokimi dachami dwuspadowymi. Wieże u schyłku średniowiecza mogły być nadbudowane drewnianymi gankami z późnogotyckimi narożnymi wieżyczkami. Jako materiału budowlanego murów użyto z grubsza przyciosanego kamienia wiązanego zaprawą wapienną, a także dokładnie opracowanych kwadr wykorzystanych do wzmocnienia kluczowych elementów konstrukcyjnych.
Za wyjątkiem wież i zakrystii cała bryła kościoła wzmocniona została wysokimi, uskokowymi przyporami, ustawionymi na linii podziałów nawowych i w miejscach międzyprzęsłowych żeber jarzmowych. Pomiędzy przyporami przepruto równie wysokie ostrołukowe okna, zdobione trójdzielnymi i czwórdzielnymi maswerkami, przy czym przypory prezbiterium i wzdłużnych ścian naw bocznych uzyskały nietypowe formy na rzucie trapezów. Akcent horyzontalny elewacji zapewnił jedynie gzyms podokienny (opinający także przypory) oraz gzyms koronujący. Główne wejście do kościoła umieszczone zostało na osi zachodniej fasady i osadzone w wysokim, profilowanym, ostrołukowym portalu. Ponad nim pierwotnie znajdowało się duże ostrołukowe okno oraz trójkątny szczyt zdobiony blendami ze zwieńczeniami w trójliście. Symetrię fasady zachodniej urozmaiciła półkolista, wysunięta ryzalitowo z muru wieżyczka schodowa prowadząca na poddasze. Drugie wejście do kościoła umieszczono w połowie nawy południowej.
Wewnątrz korpus kościoła podzielono w nawie głównej na pięć prostokątnych przęseł o dłuższych bokach równych szerokości nawy głównej, oraz na odpowiadających im pięć przęseł w nawach bocznych, także prostokątnych, lecz o znacznie mniejszej długości, z dłuższymi bokami na osi wzdłużnej kościoła. Każde z nich przykryte zostało około połowy XVI wieku sklepieniem krzyżowo – żebrowym, opartym na kwadratowych w planie filarach ze ściętymi narożnikami. Na ścianach obwodowych żebra spoczęły za pomocą wiązek służek na starszych wspornikach piramidalnych i zostały spięte w nawie głównej zwornikami udekorowanymi malowanymi herbami biskupów. Dla odmiany w nawach bocznych nie zastosowano zworników, pozostawiając widoczne miejsca przecięć żeber. Na filarach międzynawowych żebra osadzono na ostrosłupowe wsporniki, przy czym w nawie północnej jedną z konsol zastąpiono wspornikiem z reliefem ludzkiej głowy.
Prezbiterium podzielone zostało na dwa przęsła ze sklepieniami sześciodzielnymi i jedno przęsło wschodniego zamknięcia przykryte układem sześciodzielnym, ale z dwoma dodatkowymi krótkimi żebrami we wschodnich narożnikach. Żebra klinowego przekroju z podwójnym żłobkowaniem spięto okrągłymi, profilowanymi zwornikami (na zworniku drugiego przęsła umieszczony został znak herbowy biskupa Jana Volka z lat 1334 – 1351), a podparto bez pośrednictwa głowic wiązkami służek. Służki te zakończono tuż pod okiennymi parapetami za pomocą wsporników utworzonych z potrójnych podcięć. Charakterystyczne, iż układ niektórych przypór prezbiterium nie odpowiadał dokładnie rozkładowi sklepień, a otwarta na nawę główną arkada tęczy udekorowana została jedynie wiązkami służek sklepiennych, identycznymi jak w pozostałych przęsłach prezbiterium.
Kwadratowa zakrystia północno – wschodnia zbudowana została łącznie z murami prezbiterium. Przykryta była sklepieniem żebrowym spiętym zwornikiem o kształcie podwójnej rozety. Od zachodu dostawiona została zakrystia o rzucie prostokąta, przykryta sklepieniami z żebrami o sieciowym układzie, wybiegającymi z drobnych konsolek i spiętymi talerzowymi zwornikami. Sklepieniami żebrowymi, krzyżowymi, przykryte były także przyziemia obu wież. Użyte tam żebra były masywne, pięcioboczne, podczas gdy jeden zwornik o cechach wczesnogotyckich ozdobiony został motywem winnej latorośli (co wskazywałoby na najstarsze pochodzenie dolnych partii wież w bryle gotyckiego kościoła).
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego pierwotny układ i w większości gotycką bryłę, choć obydwie wieże nadbudowane zostały neogotyckimi najwyższymi kondygnacjami i hełmami, od południa dostawiono kruchtę, a północna strona korpusu nawowego zastawiona została nowożytnymi kaplicami. Ponadto wiele z detali architektonicznych jest dziś wynikiem neogotyckiej renowacji po pożarze z 1836 roku. Między innymi zachodnie okno nawy głównej zastąpiono w XIX wieku okrągłą rozetą, uzupełniono maswerki w oknach, odnowiono obramienia okienne i drzwiowe, a także elementy podtrzymywania sklepień, przy czym w niektórych miejscach (np. wsporniki służek w prezbiterium) dokonano rekonstrukcji na podstawie zachowanych fragmentów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Moravy a Slezska J/N, red. B.Samek, t. II, Praha 1999.