Historia
Zamek został wzniesiony około połowy XIII wieku, jako iż po raz pierwszy wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1253 roku, mianowicie w dokumencie podkomorzego króla czeskiego lokującego wieś Horní Benešov. Zamek był wówczas w posiadaniu Jindřicha z Lobštejna, przydomkowi którego zawdzięczał swą nazwę – Lobenštejn („Henrico quodam iudice in Lobenstein”). Jego lokalizacja umożliwiała kontrolę ważnego szlaku przez dolinę wzdłuż rzeki Opawy do Karniowa i dalej na Śląsk, co zauważyła już ludność kultury pól popielnicowych, która założyła w tym miejscu gród. Gród ten wykorzystywany był także przez Słowian we wczesnym średniowieczu, a następnie wykorzystany w trakcie budowy zamku.
W drugiej połowie XIII wieku zamek znajdował się w posiadaniu możnego rodu Benešoviców, jednak na skutek konfliktu podkomorzego i znojemskiego burgrabiego Beneša z królem Przemysłem Ottokarem II, został skonfiskowany przez Koronę. Gdy w 1269 roku król Przemysł Ottokar II utworzył księstwo opawskie, wydzielając z ziem margrabstwa morawskiego dzielnicę dla swojego syna z pozamałżeńskiego związku, Mikołaja, przypadł mu także Cvilín. W rękach opawskich i karniowskich Przemyślidów zamek pozostawał do 1474 roku, kiedy to został zdobyty przez wojska węgierskiego króla Macieja Korwina. Po odzyskaniu i przeprowadzeniu koniecznych napraw, dalej służył administracji księstwa karniowskiego, podległego już Maciejowi Korwinowi.
W latach 1493-1521 zamek został przebudowany przez Jiříego z Šelnberka i Kostu, czym uzyskał drugą nazwę – Šelenburk (Schellenburg). Równocześnie używano też nazwy Cvilín, odnotowanej w urbarzu z 1523 roku jako Czwielyn. W tym samym 1523 roku Jiří sprzedał zamek margrabiemu brandenburskiemu Jerzemu Hohenzollernowi z Ansbachu, z inicjatywy którego w 1530 roku przeprowadzano dalsze prace remontowe. W kolejnych jednak latach budowla utraciła znaczenie. Prawdopodobnie ostatecznie opuszczono ją w pierwszej połowie XVII wieku, co przyczyniło się do szybkiego popadnięcia w ruinę.
Architektura
Zamek zbudowano na dość wysokim wzniesieniu, usytuowanym pośród pasma wzgórz znajdującego się po zachodniej stronie silnie meandrującej rzeki Opawy. Wzniesiono go na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 72 x 54 metry, wykorzystując część terenu zajmowanego przez grodzisko zbudowane przez ludność kultury pól popielnicowych i wykorzystywanego we wczesnym średniowieczu przez Słowian. Gród ten miał kształt owalu o wymiarach 400 x 900 metrów i rozciągał się po wschodniej stronie późniejszego zamku. Regularność założenia, pomimo górskiego usytuowania zamku, uzyskano za sprawą znacznych prac ziemnych, które doprowadziły do zniwelowania szczytowej partii wzniesienia.
Obwód murów zamku posiadał w planie 44,5 x 41,4/43,9 metra, 9 metrów wysokości oraz miejscami dochodził aż do 4 metrów grubości. Cieńsze były odcinki murów po bezpieczniejszej stronie północnej i zachodniej (około 3,2 metra), najgrubsze natomiast na południu, od strony drogi dojazdowej do zamku. Obwód masywnych murów głównych z trzech stron opinał zewnętrzny mur parchamu, otaczający zamek ze wszystkich stron poza odcinkiem północno – wschodnim. Szerokość parchamu wynosiła od 8 do 15 metrów na północnym – zachodzie, natomiast jego mur zewnętrzny charakteryzował się dużą grubością, po stronie czołowej (wschodniej) sięgającą nawet 3 metrów, zaś na innych odcinkach mającą około 1,6 metra. Masywny zewnętrzny mur parchamu został zastąpiony nieco cieńszym w trakcie odbudowy po zniszczeniach z 1474 roku (0,8 – 1,6 metra grubości), podobnie jak główny mur obronny, odbudowany w zredukowanej formie do szerokości około 2,5 metra. W okresie późnogotyckim międzymurze przedzielone zostało poprzecznymi ścianami na trzy osobne odcinki, przy czym każda z nich posiadała własny otwór bramny. Ich wąskie prześwity o szerokości 1,2 i 1,5 metra zapewne nie pozwalały na przedostawanie się wozów na główny dziedziniec (jedna ze ścian poprzecznych, usytuowana blisko południowego narożnika parchamu, mogła już funkcjonować w XIII/XIV wieku).
Głównym i prawdopodobnie najstarszym elementem Cvilína była masywna, wolnostojąca, cylindryczna wieża o średnicy 14 metrów i bardzo wąskiej przestrzeni wewnętrznej (3,1 – 3,2 metra), pomniejszonej przez bardzo grube mury (aż 5,3 metra w przyziemiu). Bergfried ten zabezpieczał bramę rdzenia zamku oraz kontrolował drogę wjazdową przechodzącą przez międzymurze. W jego bezpośredniej bliskości, oraz w pobliżu czołowej kurtyny muru obronnego, z którą była połączona 2 metrowej długości poprzeczną ścianą, znajdowała się wykuta w skale studnia. Miała ona cylindryczny kształt o średnicy około 4 metrów, głębokość wykutą w skale na 18 metrów oraz otoczona była murkiem o szerokości 1,1 metra, zapewne podtrzymującym zadaszenie.
Wewnątrz obwodu oprócz wieży głównej wzniesiono także dwa domy mieszkalne. Pierwszy (prawdopodobnie starszy), podpiwniczony, usytuowano w najbezpieczniejszym miejscu dziedzińca po stronie północno – zachodniej, drugi natomiast (późnogotycki) zajął całą długość kurtyny północno – wschodniej. Piwnica, a w zasadzie suterena starszego budynku była częściowo wyciosana w skalnym podłożu i zwieńczona sklepieniem kolebkowym. Wchodziło się do niej pochyłym korytarzem o szerokości 1,4 metra wprost z dziedzińca. W okresie późnego średniowiecza fragment dziedzińca w narożniku obok starego pałacu rozbudowano, tworząc trójprzestrzenny budynek o kształcie w planie litery L. Wejścia do nowej części umieszczono w kącie zabudowy, tak, iż prowadziły do dwóch skrajnych pomieszczeń w przyziemiu. Trzecie środkowe dostępne było jedynie po przejściu izby południowej. W jego wnętrzu znajdował się nietypowy kamienny filar, być może związany z wyposażeniem paleniska kuchennego lub pieca. Ogrzewana była również największa izba południowa, posiadająca w narożniku kominek.
Budynek północno – wschodni był częściowo podpiwniczony, z dwoma najniższymi komorami na południu przykrytymi sklepieniami kolebkowymi. Wchodziło się do nich od strony dziedzińca, poprzez murowany aneks z wąskim (1,8-2,2 metra) i długim, także podsklepionym korytarzem, dostawionym do fasady budynku. Oświetlenie piwnicy zapewniały pojedyncze wąskie otwory szczelinowe o szerokim rozglifieniu od strony wewnętrznej, przeprute w murze obwodowym zamku. Parter budynku podzielony został na cztery pomieszczenia. Południowe miało podobne wymiary do położonej niżej piwnicy. Pomieszczenie sąsiadujące z nim od północy miało formę dużej sali o wymiarach 11,3 x 6,4/6,8 metra, oświetlanej rozglifionym obustronnie małym okienkiem, przeprutym bardzo nisko nad podłogą. Trzecie pomieszczenie o wielkości 7,1 x 6,1 metra było dostępne z dziedzińca, natomiast w czwartym, północnym, znajdowała się zaopatrzona w piec kuchnia. Nie ma pewności jak wysoki był budynek, przypuszczać jedynie można, iż posiadał jedno lub dwa górne piętra. Być może najwyższa kondygnacja była konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Najstarszą bramę umieszczono pierwotnie w murze południowo – wschodnim, blisko narożnika. Wystawała ona przed lico muru formą czworobocznego ryzalitu, czy też niedużego budynku bramnego. We wnętrzu przejazdu zaopatrzona była w dół o wymiarach 3,4 x 2,8 metra, do którego zapewne chowała się część zwodzonego mostu w chwili jego podnoszenia. Brama wychodziła na międzymurze, którym przebiegała droga wjazdowa do rdzenia zamku. W trakcie odbudowy ze zniszczeń z 1474 roku, na skutek wzniesienia budynku północno – wschodniego, trzeba było przenieść bramę w nowe miejsce do kurtyny zachodniej głównego muru obronnego, pośrodku jej długości, gdzie otrzymała postać zwykłego portalu przeprutego w murze na około 2,7 metra szerokości i zamykanego dwuskrzydłowymi wrotami. Pomimo zmiany drogi do rdzenia zamku, zachowano kontrolę nad wjazdem masywnego bergfriedu. Przejazd bramny w zewnętrznym obwodzie murów, usytuowany w czworobocznej wieży bramnej, znajdował się po stronie południowej. Poprzedzona była ona drewnianym mostem osadzonym na kamiennych filarach: dwóch na dnie przekopu, jednym na kontrskarpie i półfilarem przy wjeździe na most. Mniejsza, boczna furta funkcjonowała w murze po stronie północo – zachodniej i najpewniej po dostawianych, drewnianych schodach wiodła do zachodniego parchamu. Jej odcinkowo zwieńczony portal, szeroki na 2,1 metra, został w późniejszym okresie przekształcony w okno.
Zewnętrzną strefę obrony stanowiła szeroka sucha fosa wykuta w skalistym podłożu i ziemny wał. Szerokość przekopu z trzech stron wynosiła około 25 metrów, a na południowej i południowo – wschodniej części obwodu dochodziła nawet do 35 metrów szerokości, przy czym równe dno posiadało około 9-10 metrów szerokości. Kontrskarpy przekopu wzmocniono kamiennym licem, a przed nim usypano wspomniany wał, szeroki z każdej strony na 2 do 4 metrów, za wyjątkiem części południowej dochodzącej do aż 12 metrów. Poszerzenie obwałowań znajdowało się także po stronie północno – wschodniej, miało jednak tam związek z późnogotyckimi modernizacjami i utworzeniem działowej bastei. Szczególnie zabezpieczono zamek od strony dojazdowej ze wsi Úvalno (na południu), gdzie usypano drugi, niższy wał. Otaczał on półokręgiem nieduże podzamcze o nieznanej, lecz prawdopodobnie głównie drewnianej zabudowie. W dalszej odległości około 50 metrów, od strony Karniowa, utworzono kolejne dwa wały o długości około 25 metrów, zabezpieczające przedpole zamku.
Stan obecny
Zamek przetrwał w formie ruiny z widocznymi fragmentami murów obronnych głównego obwodu oraz dolną częścią wieży cylindrycznej (największą w czeskiej części Śląska) i reliktami zabudowy mieszkalnej. Najwyższą wysokość zachowała kurtyna południowo – wschodnia, w dość dobrym stanie widoczna jest również północno – zachodnia część głównego obwodu murów. Wstęp na teren niezabezpieczonej budowli jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava 2000.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.