Historia
Zamek Švamberk (niem. Schwanberg, czyli Łabędzia Góra) prawdopodobnie wzniesiony został około początku drugiej połowy XIII wieku. W źródłach pisanych odnotowany został w 1256 roku, w postaci przydomku Ratmíra z rodu Skviřínskich (Radmirus de Crasicowe), burgrabiego na zamku Přimda, a także w 1287 roku, gdy wspomniany został jego syn, także o imieniu Ratmír. Już jednak w 1252 roku na dokumencie Przemysła Ottokara II świadkował Radmirus de Sriniberk, co mogło być zniekształconą nazwą zamku Švamberk, zaś w 1254 roku przeorem joannitów w Strakonicach był niejaki Jan de Swambergk, brat Ratimíra. Według przekazu z 1251 roku bracia Ratimír i Bohuslav mieli opuścić w tym czasie rodowy dwór w Skviřínie, w celu założenia nowych siedzib. Jedna z nich powstała w Borze, kolejna prawdopodobnie w Lestkovie, ale główną stał się zamek w Krasíkovie, od którego panowie ze Skviřína przemianowali się na panów ze Švamberka.
W 1342 roku odnotowana została pierwsza bezpośrednia informacja o zamku, który był wówczas własnością Bohuslava ze Švamberka. Wspomniano także o kaplicy św. Jerzego na podzamczu, jedynej budowli zamkowej o której źródła pisane informowały przed wojnami husyckimi. Ród ze Švamberka piął się w tym okresie po drabinie społecznej i stopniowo bogacił, umożliwiając ciągłą rozbudowę rodowego gniazda. Dla przykładu syn Bohuslava o tym samym imieniu był w latach 1358 – 1366 królewskim hejtmanem i sędzią w Chebie, a później nawet najwyższym komornikiem królestwa. Również jego synowie: Ratmír, Bušek, Bohuslav i Jan dzierżyli wysokie urzędy.
Podczas wojen husyckich zamek był własnością Bohuslava VI, uznawanego za jednego z największych przeciwników Kielicha w zachodniej części Czech. W 1421 roku Krasíkov został oblężony przez wojska Jana Žižki i po dwóch dniach zajęty. Doszło do tego na skutek kapitulacji garnizonu po zdobyciu podzamcza i braku widoków na skuteczną dalszą obronę. Bohuslav Švamberk trafił do niewoli, zaś strona katolicka, dla której utrata Krasíkova była znacznym ciosem, podjęła próbę jego odzyskania jeszcze pod koniec tego samego roku. Oddziały z Pilzna obległy zamek, jednak garnizon husycki stawił zaciekły opór, a dodatkowo Žižka przysłał obleganym posiłki. Także ponowna próba odzyskania zamku z 1422 roku okazała się nieskuteczna. Bohuslav przebywał w tym czasie w niewoli na zamku w Příběnicach, licząc na interwencję współrodowców lub Zygmunta Luksemburczyka. Gdy stracił na nią nadzieję, na początku 1422 roku przeszedł na stronę husycką, biorąc udział w próbie zajęcia Pragi i w zdobyciu zamku Kříženec. Po śmierci głównego husyckiego wodza i stratega Jana Žižky, w 1424 roku Bohuslav Švamberk stał się nawet głównodowodzącym buntowników, wkrótce jednak, w listopadzie 1425 roku został ranny podczas dobywania austriackiego miasta Retz i zmarł.
Następcą Bohuslava na Krasíkovie został jego brat, Hynek Krušina ze Švamberka, gorliwy katolik przez całe życie. Hynek odzyskał zamek na drodze wykupu, po czym król Zygmunt nadał mu żołd w wysokości 1000 kop groszy, za co w Krasíkovie miał wyposażyć 100 jeźdźców. Wraz z nimi w 1427 roku Hynek walczył z husytami pod Tachovem po stronie przegranych krzyżowców. Brał także udział w licznych starciach z lat 30-tych XV wieku. Zdając sobie sprawę ze słabości przestarzałych obwarowań, on lub jego syn, Bohuslav Chebski, wyposażyli Švamberk w działa i rozbudowali fortyfikacje, zgodnie z osiągnięciami husyckiej myśli wojskowej. Zabezpieczyło to zamek przed wrogami, ale w 1443 roku Švamberk zniszczył pożar. Wybuchnąć miał on w komnatach żony Hynka, Markěty z Plavna i w ciągu kilku godzin rozszerzyć się na cały zamek. Zniszczenia uniknęły jedynie spiżarnie z zapasami jedzenia oraz zbrojownia. Szkody oszacowano na 500 kop groszy, zaś prace naprawcze z pewnością trwały kilka lat (nowy ołtarz w odbudowanej kaplicy zamkowej wyświęcono dopiero w 1454 roku).
Od zakończenia wojen husyckich aż po XVI stulecie, Švamberkovie utrzymali pozycję pośród czołowych czeskich rodów, co umożliwiło im dalsze rozbudowywanie i modernizowanie rodzinnego zamku. W 1510 roku miała zostać wykopana nowa studnia, w 1513 roku ścięto w pobliskim lesie 30 drzew przeznaczonych na naprawy lub przebudowy, a w 1514 roku odnotowano funkcjonowanie już dwóch kaplic zamkowych. W 1528 roku na zamku pracować miał mistrz kamieniarski Jan Holý z Pilzna wraz z trzema pomocnikami. Ponadto w tym samym roku na Švamberku działało ośmiu murarzy, z których czterech rzeźbiło w kamieniu, a czterech wznosiło mury. Co ciekawe dochodziło do konfliktów między mistrzami kamieniarskimi a bliżej nieznanymi Włochami, z których pomocy nie chciał korzystać Jan Holý. Być może odnosiło się to do jego niechęci w tworzeniu w nowym, renesansowym stylu i przywiązaniu do późnogotyckich tradycji budowlanych.
Okres świetności Krasíkova zakończył się dopiero wraz z wojną trzydziestoletnią. W 1643 lub 1644 roku zamek został zniszczony przez ogromny pożar, który co prawda nie miał związku z działaniami wojennymi (podobno zawiniła kobieta piekąca ciasto w kuchni zamkowej), lecz po trzech latach Švamberk dodatkowo splądrowały wojska szwedzkie. Po tym wydarzeniu budowla nigdy się już nie podniosła. Ówczesny właściciel zamku, Jan Bedřich ze Švamberka, nie miał wystarczających dochodów ze spustoszonych wojną dóbr, by sfinansować odbudowę. W 1652 roku ufundował jedynie nowożytną kaplicę na miejscu późnośredniowiecznego bastionu, zaś reszta zabudowań zamku z czasem popadła w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek zbudowano na podłużnym grzbiecie dość wysokiego, bazaltowego wzniesienia, który nadał warowni kształt wąskiego trójkąta z najdłuższym ramieniem usytuowanym na linii północny – zachód, południowy – wschód i całkowitymi wymiarami około 200 x 70 metrów. Mniej więcej pośrodku budowlę przedzielono poprzecznym rowem, który wydzielił od północnego – zachodu zamek górny, a po przeciwnej stronie podzamcze. Droga do warowni wiodła od północnego – zachodu, pod północnym zboczem zabezpieczanym przez główną wieżę, aż ostro zakręcając osiągała od wschodu podzamcze. Stoki wzgórza najmniej przystępne były od południa i zachodu, gdzie opadały 160 metrami w stronę płynącej w dolinie rzeki Hadovka. Nad równiną na wschodzie górowały około 65 metrami wysokości.
Główną konstrukcją obronną zamku była umieszczona w najwyższym punkcie bazaltowego cypla cylindryczna wieża. Jej średnica wynosiła prawie 11 metrów, a ściany miały grubość wynoszącą w przyziemiu 3,5 metra. Na poziomie najniższej kondygnacji mieściła przykrytą kolebką komorę, wysoką na około 5 metrów. Pierwotne wejście do niej wiodło z góry, zaś do samej wieży wejście z pewnością znajdowało się na znacznej wysokości. Być może prowadził do niego drewniany pomost z korony murów obronnych lub z pobliskiego budynku mieszkalnego. Wieża nie zabezpieczała bramy wjazdowej do zamku, a jedynie drogę dojazdową. Dlatego oba dłuższe boki zamku (zwłaszcza północno – wschodni) zabezpieczono głęboką fosą i ziemnymi wałami, przed którymi wzniesiono kurtyny muru. Najmasywniejsza prawdopodobnie była kurtyna południowa o grubości około 2,2 metra, zwrócona w stronę podzamcza, oddzielona od fosy pasem wolnej ziemi o szerokości 3 metrów (berma). Podzamcze z górnym zamkiem połączono mostem przerzuconym ponad przekopem (fosą) i opartym na skalnym filarze. Rów miał na tym odcinku około 16 metrów szerokości i co najmniej 6 metrów głębokości. Najstarszą zabudowę mieszkalną zamku usytuowano w północnej części założenia, miedzy dwoma murami obronnymi. Dom ten z pewnością był podpiwniczony, początkowo zapewne tylko jednopiętrowy z pomieszczeniami o płaskich stropach. Kolejne, początkowo drewniane lub szachulcowe zabudowania, zapewne przystawione były do murów obronnych w szerszej, południowej części dziedzińca.
Na podzamczu znajdowała się starsza z dwóch kaplic zamkowych, poświęcona św. Jerzemu, udokumentowana w 1342 roku. Ponadto mieściła się tam typowa zabudowa gospodarcza: spichrze, obory, chlewy, stajnie, kuźnia itp. W XIII wieku obwarowania podzamcza najpewniej miały formę drewniano – ziemną, ale już w XIV stuleciu, gdy ród właścicieli znacznie się wzbogacił, palisady wymieniono na kamienne mury obronne, połączone po dnie poprzecznego przekopu z murami zamku górnego. Utworzono też nowy rów z ziemnym wałem, otaczający całe założenie zamkowe, ale częścią Švamberka najpewniej nie był jeszcze skalisty cypel południowy. Co najwyżej usytuowana mogła być na nim jakaś wolnostojąca drewniana strażnica. Brama wjazdowa na podzamcze, umieszczona w wieżowej budowli z przejazdem, znajdowała się po stronie południowo – wschodniej.
Rozbudowa z XV i początku XVI wieku wzbogaciła zamek górny i podzamcze o nowe domy przystawione do wewnętrznych ścian murów, przy czym na górnym dziedzińcu prawie wszystkie boki były już wówczas zastawione zabudową mieszkalną lub gospodarczą (kuchnia). Wolną przestrzeń w północnej części stanowił tylko szeroki na około 6 metrów korytarz wiodący do głównego pałacu i nieco większy dziedziniec w części południowej. Ponadto w narożniku południowo – wschodnim zamku górnego wzniesiono czworoboczną wieżę o wewnętrznych wymiarach 6 x 7 metrów, mającą zabezpieczyć fosę pomiędzy podzamczem a górnym dziedzińcem. Stara brama zlokalizowana blisko narożnika zamku górnego została zamurowana, utworzono natomiast nową, mniej więcej pośrodku kurtyny południowej. Cały zamek został również otoczony niższym, zewnętrznym murem obronnym, poprowadzonym po grzbiecie dawnego wału ziemnego. Na podzamczu, zgodnie z przekazami pisanymi z początku XVI wieku, znajdować się miała między innymi piekarnia, kuchnia, browar ze słodownią, stajnia, spiżarnie, dom hejtmana, spichlerz, szopy oraz mieszkania służby. Wciąż funkcjonowała stara kaplica św. Jerzego, oprócz której wzniesiona została także kaplica późnogotycka, być może usytuowana już w powiększonym pałacu zamku górnego. Obrona podzamcza wzmocniona została po stronie wschodniej półokrągłą basztą lub basteją, usytuowaną tuż za przekopem rozdzielającym obie części Švamberka.
Bezpośrednim efektem oblężeń z czasów wojen husyckich była zmiana kierunku drogi dojazdowej do zamku oraz wzmocnienie obwarowań, zwłaszcza w południowej części podzamcza, w obręb którego włączono skalisty cypel. Na jego wyrównanym szczycie utworzono wieloboczny obwód murów, górujących nad zakręcającą poniżej drogą na podzamcze. Prawdopodobnie posiadał on wzmocnienie w postaci bastei lub przystosowanej do ognia artylerii wieży, a także wysuniętą przed mur ku wschodowi czworoboczną basztę. Droga na podzamcze zaczynała się odtąd po południowej stronie cypla, skąd szyją wiodła wokół skały, przez furtę (drugą bramę) w poprzecznej ścianie i dalej międzymurzem (na miejscu dawnej fosy) do starej wieży bramnej. Przypuszczalnie funkcję obronną pełniła także wydłużona budowla o wymiarach 6 x 11 metrów, usytuowana tuż przy zewnętrznej bramie, dłuższą osią równolegle do drogi wjazdowej. Jej południowa strona nie była chroniona przekopem, bowiem stoki wzgórza były tam już wysokie, ale budowla flankowała wjazd, dając możliwość ostrzału nadchodzących przeciwników przy wsparciu garnizonu ulokowanego na wyżej położonym skalnym cyplu.
Stan obecny
Z wielkiego i silnego niegdyś zamku, dumy rodu Švamberków, pozostały do dzisiaj w zasadzie jedynie relikty cylindrycznej wieży głównej, na szczycie której utworzono współczesną platformę widokową, fragment ściany przyległego do niej budynku, ruiny browaru na podzamczu i porozrzucane w różnych miejscach na terenie dawnego zamku krótkie odcinki niskich murów. Zobaczyć można również zachowane piwnice pod budynkiem mieszkalnym zamku górnego. Kościół na podzamczu wraz z zadaszoną dzwonnicą jest budowlą nowożytną, ale w jego wschodnią, prezbiterialną część wtopiona jest basteja z XV/XVI wieku. Wstęp na teren dawnego zamkowego dziedzińca jest wolny. Wiedzie do niego asfaltowa dróżka z przysiółka Krasíkov, po zachodniej stronie większej wsi Kokašice.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Novobilský M., Rožmberský P., Hrad Krasíkov neboli Švamberk, Plzeň 2004.