Historia
Zamek uzyskał swoją nazwę od wsi Krakov, położonej 23 km na północny – wschód od Krakovca. Osada ta, założona w 1315 roku, od 1358 należała do Hynka ze Skytal. W 1363 roku jego potomek Čeněk ze Skytal sprzedał wieś Janowi, nieślubnemu synowi palatyna Rudolfa z rodu bawarskich Wittelsbachów. Jako że Jan nie miał pieniędzy, 500 kop groszy pożyczył mu cesarz Karol IV, przez co Krakov posiadał on na prawie lennym z obowiązkiem stawiania się do Křivoklátu z czterema kopiami (musiał we wsi już wówczas funkcjonować dwór lub pierwszy, niewielki zamek). Jan zmarł w 1376 roku, dzięki czemu w 1380 lub 1381 roku ziemie te przejął Jíra z Roztok, burgrabia na zamku Křivoklát, obdarowany przez Wacława IV w zamian za służbę jego ojca u cesarza Karola IV. Jíra stał się także wiernym poddanym i zwolennikiem Wacława, dzięki czemu w krótkim czasie osiągnął znaczącą pozycję na królewskim dworze (od 1382 przewodniczył królewskiej strzesze budowlanej, od 1384 był królewskim podkomorzym, a od 1394 roku hofmistrzem królowej Zofii). Dzięki bogactwu i wysokiej pozycji zbudował on zamek Krakovec, usytuowany na północnym krańcu królewskiego lasu Křivoklát, wzniesiony w stosunkowo krótkim czasie w ostatniej ćwierci XIV wieku (wiadomo, iż już w 1384 roku została konsekrowana kaplica zamkowa, zaś w 1386 Jíra uzyskał pozwolenie na pozyskiwanie drewna w lasach Křivoklát, Týřov i Bukov z przeznaczeniem na budowę).
W 1410 roku Jíra z Roztok sprzedał zamek Jindřichovi Leflovi z Lažan, nie wiadomo jednak czy z powodu długów, czy też utraty stanowisk i niełaski u króla. Nowy właściciel sympatyzował z naukami Jana Husa, który gościł w 1413 i 1414 roku na Krakovcu przed wyjazdem na sobór do Konstancji, gdzie został rok później żywcem spalony na stosie, stając się męczennikiem nowej wiary i bohaterem narodowym. Po wybuchu wojen husyckich Jindřich zdystansował się od husytów i stanął po stronie katolickiej, co przypłacił życiem, ginąc w 1420 roku w bitwie pod Vyšehradem. Zamek przeszedł na dwóch synów Jindřicha, z których Jan Lefl Bechyňka wpierw w 1425 roku zastawił Krakovec, a w 1437 roku sprzedał go Janowi Blehovi z Těšnicy, hejtmanowi taboryckiemu. Już w 1445 nowym właścicielem został Albrecht z Kolovrat, założyciel krakoveckiej odnogi rodu Kolovratów. W latach 1474-1477 opiekunem nieletniego Jindřicha Krakovského, wnuka Albrechta był Čeněk Berka z Dubé, przez co nieremontowany zamek popadł w zaniedbanie. Renowację przeprowadził Jindřich około 1479 roku, po uzyskaniu pełnoletności. Za jego czasów w 1497 roku Krakovec został uwolniony z obciążeń lennych i ogłoszono go dziedziczną własnością.
W 1548 roku zamek nabył Jan Lobkovic, którego potomkowie w drugiej połowie XVI wieku dokonali renesansowej przebudowy zamku (między innymi przebudowano szczyty budynków w części mieszkalnej. Po 1565 roku kiedy Krakovec kupił Jan Újezdský, kolejni właściciele często się zmieniali. Kres świetności budowli przyniosła wojna trzydziestoletnia z pierwszej połowy XVII wieku. W 1620 roku zamek spustoszyli Bawarzy, a w 1631 i 1634 Sasi, w efekcie czego nie nadawał się on do zamieszkania. Nowożytny remont rozpoczął w 1660 roku Ota Jiří Helversen, a prace te przeciągnęły się aż do 1720 roku. Niestety odnowiony zamek w 1783 roku spłonął od uderzenia pioruna i nie został już więcej podniesiony z ruin. Po 1845 roku jego fragmenty wykorzystano jako źródło darmowych materiałów budowlanych.
Architektura
Zamek wzniesiono na niewysokim cyplu, który okoliczne wzgórza przewyższały o około 40-50 metrów. Wnioskować z tego można, iż Krakovec miał być przede wszystkim wygodnym miejscem zamieszkania, a nie niezdobytą fortecą. Zamkowy cypel odcięto od północy szeroką suchą fosą, a zabezpieczenie pozostałych stron pozostawiono głównie stokom wzgórza, otoczonym dodatkowo przez dwa strumienie płynące u ich podstawy. Położone za fosą północne przedpole zamku prawdopodobnie zajęły gospodarcze zabudowania: mieszkania służby, stajnie, kuźnia i budynki do produkcji rolnej. Musiały się one znaleźć na podzamczu, gdyż niewielka przestrzeń zamku właściwego nie pozwalała na pomieszczenie ich na południowym cyplu (nawet w samym przekopie usytuowany został jeden z budynków zwany łaźnią, usytuowany w narożniku północno – wschodnim).
Rdzeń zamku wzniesiono na nieregularnym, podłużnym planie. Składał się on z trzech dwupiętrowych i podpiwniczonych skrzydeł zamykających wewnętrzny dziedziniec oraz posiadającej tą samą wysokość wieży podkowiastej i nieco niższej wieży bramnej po stronie zachodniej. Charakterystycznym elementem wyglądu zamku był prawie całkowity brak okien w jego części czołowej, kontrastujący z przeprutymi licznymi oknami pozostałych elewacji. Wiązało się to oczywiście z chęcią zabezpieczenia najbardziej zagrożonej strony północnej, gdzie na wyżej położonym terenie można było rozlokować machiny oblężnicze lub artylerię.
Czworoboczna wieża bramna połączona została murem obronnym ze wschodnim skrzydłem. Na powstałym w ten sposób ciasnym międzymurzu znajdowała się studnia i położona obok niej boczna furta. Mur ten stanowił jedyną ochronę skrzydeł mieszkalnych, oprócz wieży podkowiastej i niskiego zewnętrznego muru parchamu, otaczającego po zboczach wzniesienia całe założenie poza stroną północną (gdzie znajdował się przekop). Wieża bramna wyposażona była w dwa wejścia: większe dla jeźdźców i mniejsze dla pieszych. Każde z nich miało oddzielny most zwodzony przerzucany ponad fosą. Nad przejazdem bramnym, który posiadał płaski strop, znajdowało się pomieszczenie wrotnego, dostępne po spiralnych schodach. Druga brama, umieszczona za ciasnym dziedzińczykiem, przylegała od zachodu do wieży podkowiastej i usytuowana była pod skosem. Jej dość długi przejazd, po bokach którego umieszczono dwa sedilia, prowadził nieco pod górę, wychodząc wprost na główny dziedziniec. Na piętrze bramy najpewniej znajdował się ganek wiodący ze skrzydła zachodniego do wieży głównej.
Wieża podkowiasta została zbudowana na skale, w najwyższym punkcie cypla, więc jej parter był prawie tak wysoki, jak pierwsze piętro mieszkalnego pałacu. Nie była ona zbyt wysoka, dorównywała wysokością skrzydłom mieszkalnym, lecz pierwotnie zapewne posiadała drewnianą lub szachulcową nadbudowę o funkcji obronnej. Wskazywałaby na to bardzo mała ilość otworów strzeleckich w części murowanej. Na funkcję obronną wieży z pewnością wskazywał również zwodzony pomost, łączący ją z krużgankiem drugiego piętra skrzydła mieszkalnego. Drugie wejście łączyło przyziemie wieży z piętrem krużganka. Osadzone na ściętym cokole przyziemie mieściło wewnątrz grubych na 2,7 metra murów podsklepioną komorę, wentylowaną od wschodu wąską szczeliną umieszczoną w rozglifionej wnęce. Górna kondygnacja wieży posiadała płaski strop i była oświetlona identycznym otworem. U stóp wieży od południa znajdowała się niewielka budowla, która zawierała sklepione kolebkowo pomieszczenie i stanowiła rodzaj podstawy dla tarasu łączącego skrzydło wschodnie i zachodnie, przecinającego najpewniej po dachu wewnętrzną bramę. Po wschodniej stronie wieży znajdowało się natomiast przejście z dziedzińca do czołowego parchamu, gdzie znajdowała się studnia.
Wszystkie trzy skrzydła mieszkalne były tej samej szerokości, która wahała się od 9 do 10 metrów i były podpiwniczone. Piwnica zachodniego skrzydła była dostępna szerokimi schodami z wejścia od strony małego dziedzińczyka przy bramie oraz dodatkowo połączona pionowo z górnymi kondygnacjami spiralnymi schodami w grubości wschodniego muru, zaś piwnice wschodniego skrzydła miały bezpośrednie wejście z głównego dziedzińca. Oprócz przyziemia (dostępnego także z poziomu dziedzińca) zabudowa mieszkalna miała jeszcze dwa piętra z komnatami połączonymi za pomocą zewnętrznych, drewnianych krużganków, które spoczywały na kamiennych konsolach. Krużganki otaczały na pierwszym piętrze cały dziedziniec, na drugim piętrze już tylko z trzech stron, bez skrzydła wschodniego. Z ganku na pierwszym piętrze wspomniane już wejście wiodło także do przyziemia wieży podkowiastej. Ponadto każde piętro skrzydeł było skomunikowane kręconymi schodami z których przetrwały dwa: jedne na zachodzie i jedne łączące piwnicę z parterem w południowym skrzydle.
Układ pomieszczeń zamku był podobny na każdej kondygnacji, jedynie skrzydło zachodnie w piwnicy i przyziemiu miało po trzy komory, a wyżej po dwa pomieszczenia. W sumie utworzono 26 komnat i 8 komór w piwnicach, z których część posiadała sklepienia krzyżowo – żebrowe lub kolebkowe, bardzo urozmaicone z powodu nieregularności skrzydeł i ścianek działowych, nie ustawionych pod kątami prostymi, tworzących trapezoidalne pomieszczenia. Na pierwszym piętrze znajdowały się pomieszczenia reprezentacyjne i główne komnaty mieszkalne pana zamku, w tym aula i kaplica. Większość pierwszego piętra zachodniego skrzydła zajmowała duża komnata o długości 16 metrów, ogrzewana piecem kaflowym i oświetlana przez cztery duże kwadratowe okna osadzone w głębokich wnękach. Zwieńczona była ona płaskim, drewnianym stropem. Kaplica znajdowała się w narożniku południowego, najstarszego skrzydła i miała prezbiterium w kształcie wykusza zwróconego na wschód, umieszczonego na wysokim pryzmatycznym filarze. Nawę kaplicy przykryto dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego, do których prezbiterium usytuowane było pod skosem z powodu chęci zorientowania ołtarza. Przesklepienie dodatkowo utrudniał romboidalny kształt nawy przez co w narożnikach pomieszczenia pozostały trójkątne przestrzenie ze sklepieniem kolebkowym. Szczególnego charakteru kaplicy nadawało również okno południowe o całkowicie świeckim charakterze: czworoboczne, przedzielone krzyżem, osadzone w głębokiej wnęce z bocznymi siedziskami. W nawie klatka schodowa w grubości zewnętrznej ściany prowadziła do sąsiedniego pokoju na drugim piętrze, ukośny portal w kącie prowadził z kaplicy na krużganek dziedzińca (kaplica nie miała bezpośredniego połączenia z wewnętrznym murem zamku), a dodatkowe portale łączyły się z komnatami w skrzydle wschodnim i południowym. Była więc kaplica dostępna ze wszystkich niezbędnych przestrzeni i poziomów, tworząc rodzaj skrzyżowania. Drugie piętro miało identyczny układ jak pierwsze, ale znacznie prostszy charakter. Wszystkie skrzydła mieszkalne wieńczyła nadbudowa szachulcowa i dwuspadowe dachy. Funkcję obronną osłabiały duże okna, poprzebijane także od strony zewnętrznych elewacji, nawet na poziomie przyziemia. Jedynie piwnice miały wąskie otwory szczelinowe.
Wyróżnikiem zamku był główny dziedziniec, wokół którego koncentrowało się życie mieszkańców zamku i którego krużganki łączyły większość komnat. W Krakovcu ten podstawowy wymóg został dodatkowo wyostrzony przez fakt, że elementy obronne całkowicie zniknęły z dziedzińca. Żadna ze ścian zamykających jego przestrzeń nie była martwą ścianą muru obronnego, wszystkie posiadały drzwi i okna. W Krakovcu to wieża główna musiała się dostosować kształtem i wysokością do zabudowy mieszkalnej, a nie na odwrót. Decydującą rolę zaczął odgrywać komfort oraz wielkość przestrzeni mieszkalnej. Z przestrzeni wewnętrznej w dużej części zniknęły typowo średniowieczne duże pomieszczenia o uniwersalnym przeznaczeniu, zastąpione przez mniejsze komnaty, które lepiej pasowały do indywidualnych potrzeb poszczególnych członków rodziny i ich najbliższego otoczenia.
Stan obecny
Zamek przetrwał do dnia dzisiejszego w formie trwałej ruiny. Zachowała się główna, podkowiasta wieża, częściowo budynek bramny, skrzydło południowe i częściowo zachodnie, natomiast wschodnie dostępne jest jedynie na poziomie piwnic. Zamek dzięki odtworzeniu prowadzącego do niego drewnianego mostu, udostępniony jest do zwiedzania każdego roku od 1 marca do końca października (jednak nie we wszystkie dni w tygodniu, dlatego warto zajrzeć na oficjalną stronę zabytku).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cechner A. Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 39. Politický okres rakovnický, Praha 1915.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Záruba F., Hrady Václava IV. Od nedobytného útočiště k pohodlné rezidenci, Praha 2014.