Historia
Najstarsza słowiańska osada w Budču założona została w pierwszej połowie IX wieku, choć początki osadnictwa na terenie grodu według znalezisk archeologicznych sięgały starszej epoki brązu (1700 – 1300 rok p.n.e.), a później, w okresie środkowej i młodszej epoki brązu (1300 – 800 roku p.n.e.) teren ten zasiedlali przedstawiciele kultury knowiskiej. Słowianie rozpoczęli budowę najstarszych obwarowań w drugiej połowie IX wieku, przy wykorzystaniu reliktów prehistorycznych fortyfikacji, zaś na przełomie IX i X wieku zaczęło rozwijać się podgrodzie.
W X wieku Budeč stał się jednym z głównych ośrodków państwa Przemyślidów. Na jego terenie wzniesiona została rotunda św. Piotra, zbudowana za panowania księcia Borzywoja I lub co bardziej prawdopodobne Spitygniewa I, pod koniec IX lub na początku X wieku. Według niepotwierdzonej tradycji z inicjatywą budowy rotundy wystąpić miała Ludmiła, żona Borzywoja i matka Spitygniewa. Zgodnie z inną legendą w kościele miał uczyć się czytania i pisania po łacinie św. Wacław, przemyślidzki książę męczennik z pierwszej ćwierci X wieku, późniejszy patron Królestwa Czeskiego.
Pod koniec X wieku doszło do rozległej przebudowy fortyfikacji grodowych, ale już w XI wieku Budeč stracił znaczenie i prawdopodobnie w kolejnym stuleciu zaczął być opuszczany. Choć osadnictwo trwało jeszcze przez kilka wieków, w XII stuleciu Budeč nie pojawiał się już w źródłach pisanych, wskazując, iż gród nie odgrywał już roli w ówczesnej administracji państwowej. Użytkowany był jedynie romański kościół Najświętszej Marii Panny z cmentarzem i rotunda św. Piotra, która jeszcze w drugiej połowie XII wieku została powiększona o czworoboczną wieżę. O podupadnięciu budowli mogło świadczyć zrzeczenie się prawa patronatu nad nią w 1262 roku przez królową Kunegundę, żonę Przemysła Ottokara II, przekazanego na rzecz kapituły wyszehradzkiej.
W 1585 roku do średniowiecznej rotundy św. Piotra (której wezwanie zostało wówczas poszerzone o św. Pawła) dobudowane zostało prostokątne prezbiterium, a w 1663 roku barokowa zakrystia. W 1837 roku podwyższony miał zostać mur obwodowy nawy rotundy. W 1876 roku jej wnętrze zostało zniszczone przez pożar, natomiast romański kościół Najświętszej Marii Panny pod koniec XVIII wieku został zburzony.
Architektura
Gród usytuowano na rozległym wywyższeniu terenu, u podstawy którego od wschodu przepływał potok Zákolański, na północy łączący się ze spływającymi z zachodu potokami Třebusickim i Týnieckim. Najstarsze osadnictwo zajmowało południową, cyplową i zarazem najwyżej położoną część grodu o powierzchni około 3,5 ha, graniczącą z najbardziej stromymi stokami na południu oraz z trzech pozostałych stron z podgrodziem o wielkości 11,7 ha. Podgrodzie najpewniej na północy posiadało kolejne, mniej zaawansowane obwarowania, wydzielające jedno lub dwa kolejne, mniejsze przygródki o powierzchni 7,5 ha. Łącznie całe założenie mogło obejmować nawet 22 ha terenu.
Najstarsze obwarowania głównej części grodu założono na planie zbliżonym do półkola, z prostym fragmentem przylegającym do stoku południowo – wschodniego. Składały się one z kamiennego muru stanowiącego podstawę dla drewniano-glinianej rusztowej konstrukcji, która zamknięta była od tyłu drewnianą ścianą o typie palisady, złożonej z poziomo kładzionych bierwion wzmacnianych pionowo ustawianymi słupami. Czoło wału również stanowiła drewniana ściana, zapewne na tyle wysoka, że mogła pełnić również rolę przedpiersia. Kamienna podstawa była wysunięta przed drewnianą część wału i przykryta pochyłym nasypem. Od strony zewnętrznej uzupełnieniem szerokich na około 4,5 metra obwarowań był płytki rów fosy. Obwałowania te przebudowano około połowy X wieku i następnie około przełomu X i XI wieku, kiedy to powstały masywne obwarowania o szerokości powiększonej do 9 metrów, a następnie o szerokości około 12-13 metrów.
Na przełomie IX i X wieku, wewnątrz południowo – zachodniej części grodu, a więc w teoretycznie najbezpieczniejszym miejscu całego założenia, palisadowe ogrodzenie wyznaczyło w przybliżeniu czworoboczną przestrzeń o powierzchni około 4500 m2, której zachodnią stroną stanowiły główne obwałowania grodowe. Przestrzeń ta prawdopodobnie wyznaczała obszar książęcego dworu, w którego zachodnim rogu stała murowana rotunda św. Piotra wraz z otaczającym ją cmentarzem. Palisada funkcjonowała najdalej do połowy XI stulecia.
Rotundę z przełomu IX i X wieku usytuowano w narożniku otoczonego palisadą książęcego dworu na terenie głównej części grodu. Wzniesiono ją na planie koła o średnicy ponad 8 metrów, z murem obwodowym grubości 1 metra, wykonanym z nieobrobionych kamieni łączonych wysokiej jakości zaprawą. Pierwotnie do jej kolistej nawy dołączona była po stronie wschodniej półkolista apsyda. Prawdopodobnie w drugiej połowie XI wieku do północnej części nawy rotundy dostawiono drugą apsydę, która jednak już w drugiej połowie XII ustąpiła miejsca czworobocznej w planie wieży. Wnętrze nawy rotundy przykryte było kopułą, apsydy przypuszczalnie konchą. Obie części łączyła wąska arkad tęczy. Posadzkę utworzono z wylanej wapiennej zaprawy.
Na terenie głównej części grodu, ale już poza terenem dworu książęcego, mieścił się kościół Najświętszej Marii Panny z drugiej połowy X wieku. Była to romańska jednonawowa budowla o wymiarach 10 x 5 metrów, z podkowiastą apsydą po stronie wschodniej i prawdopodobnie dobudowaną w drugiej połowie XIII wieku kwadratową w planie wieżą od strony zachodniej (lub ewentualnie kruchtą). Wnętrze nawy kościoła w zachodniej części wypełniała empora.
Budeč był gęsto zaludniony. We wszystkich badanych miejscach stwierdzono ślady intensywnego osadnictwa, choć nie znaleziono studni ani innego źródła wody. Domostwa miały formy półziemianek o wymiarach około 4×4 metry oraz budowli naziemnych. Spośród tych ostatnich wznoszono domy konstrukcji plecionkowej, wieńcowej, szkieletowej, a także mieszanej, posiadające posadzki piaszczyste lub gliniane. Półziemianki charakteryzowały się paleniskami umieszczanymi w narożnikach.
Stan obecny
Do czasów współczesnych na terenie grodziska zachowała się nawa przedromańskiej rotundy, podwyższona w XIX stuleciu i pozbawiona niestety wschodniej apsydy, na miejscu której znajduje się barokowe prezbiterium. Nawa rotundy uchodzi dziś za jedną z najstarszych zachowanych murowanych budowli na terenie Czech, ponadto kościół posiada XII-wieczną, romańską wieżę. Kościół Narodzenia NMP widoczny jest jedynie w postaci uczytelnionych przez badaczy fundamentów, natomiast pusty obszar dawnego grodu jest dziś chronionym stanowiskiem archeologicznym. Można do niego łatwo dotrzeć przez cały rok ogólnodostępnymi ścieżkami. Powierzchnia dawnych fortyfikacji jest wyraźna dzięki porastającym je drzewom i krzewom, w odróżnieniu od majdan grodu i podgrodzia, porośniętych niską trawą. Przed wizytą warto sprawdzić godziny zwiedzania rotundy św. Piotra i Pawła na stronie internetowej Narodowego Muzeum Historycznego Sládeček w Kladnie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Archeologický atlas Čech. Vybrané památky od pravěku do 20. století, red. M.Kuna, Praha 2015.
Bartošková A., Štefan I., Raně středověká Budeč – pramenná základna a bilance poznatků (K problematice funkcí centrální lokality), „Archeologické rozhledy”, LVIII/2006.
Šalkovský P., Hrady západných Slovanov, Nitra 2015.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.