Historia
Budowę obwarowań miejskich w Kouřimiu rozpoczęto w niedługim czasie po założeniu miasta przez Przemysła Ottokara II, przypuszczalnie około 1261 roku, kiedy to Kouřim został po raz pierwszy wspomniany w źródłach pisanych. Jako miasto już obwarowane Kouřim odnotowany został w latach 80-tych XIII wieku, w dokumencie kanclerza królewskiego, dającego instrukcje odnośnie budowy fortyfikacji nieznanemu z nazwy czeskiemu miastu (nowa lokalizacja miała zostać otoczona murem wykonanym na wzór muru kolínskiego, podobnym pod względem grubości i wysokości oraz rozmieszczenia baszt i bram, natomiast z Kourimia miano wziąć długość fortyfikacji).
W 1334 roku Karol Luksemburczyk, wówczas jeszcze będący margrabią morawskim, obiecał pomóc miastu które ucierpiało w pożarze. Nie wiadomo, czy obwarowania także wówczas mocno ucierpiały, lecz nawet jeśli to zostały szybko wyremontowane. Bowiem gdy cztery lata później król Jan powierzył położony na przedmieściu szpital krzyżowcom z czerwoną gwiazdą, przy okazji po raz pierwszy wspominając bezpośrednio mury miejskie, nie odnotowano by były one w złym stanie (drewniane elementy bramy Praskiej wydatowano dendrochronologiczne na 1328 rok, prawdopodobnie zaś przejazd bramny podsklepiono około 1334 roku, co związane mogło być z odbudową po pożarze). W 1362 roku Kouřim znalazł się w grupie miast którym Karol IV nakazał gromadzić zaopatrzenie i uzbrojenie na wypadek wrogiej napaści oraz w celu zwalczania bandytyzmu na szlakach. Podobne żądania wysuwał syn Karola IV, Wacław IV, który dodatkowo w 1401 roku oswobodził mieszczan na dwa lata z podatków, a w 1404 roku zwolnił z powinności finansowych na dalsze dwa lata. Ulgi te związane miały być z bliżej nieznanymi szkodami jakie miasto odniosło w trakcie walk wewnętrznych.
Na początku rewolucji husyckiej Kouřim pod wpływem nieodległej Kutnej Hory opowiedział się po stronie króla Zygmunta Luksemburczyka, biorąc udział w atakach na miejscowych husytów i dając schronienie katolickiemu klerowi. Już jednak pod koniec kwietnia 1421 roku widząc jaki los spotkał Český Brod, mieszczanie Kouřimia poddali się husyckim prażanom. Po bitwie pod Malešovem w 1424 roku miasto zajął Jan Žižka, przez co Kouřim znajdował się po stronie husyckich sierotek aż do bitwy pod Lipanami. Pomimo tego Zygmunt Luksemburczyk gdy odzyskał w Czechach władzę, w 1436 roku nadał mieszczanom część pokościelnych dóbr, a w 1454 roku król Władysław Pogrobowiec potwierdził miastu jego dawne przywileje.
Kouřim nie odniósł zniszczeń wojennych w drugiej ćwierci XV wieku, jednak w 1431 roku dużą dewastację, także murów miejskich, przyniosła wielka powódź. Uszkodzony został zwłaszcza najniżej leżący fragment obwarowań między bramami Maloticką i Kolínską. Prawdopodobnie w ramach odbudowy fortyfikacji, zostały one wzmocnione przystosowanym do użycia broni palnej drugim pierścieniem zewnętrznego muru, choć nie można wykluczyć, iż parcham funkcjonował już w XIV wieku, a w kolejnym stuleciu został jedynie przebudowany. Prace modernizacyjne przy kouřimskich obwarowaniach trwały aż do drugiej połowy XV wieku, kiedy to obwarowania przekształcano zwłaszcza w dobie jagiellońskiej (np. wielka basteja południowo – zachodnia, czy też basteja przy bramie Kolínskiej).
W XVI wieku mieszczanie nadal dbali o swe obwarowania, o czym świadczył przywilej Władysława Jagiellończyka z 1509 roku. Istotne musiało być w tej kwestii narastające zagrożenie tureckie oraz udział Kouřimia w latach 1546 – 1547 w nieudanym powstaniu antyhabsburskim. W złym stanie mury i baszty znalazły się dopiero po wojnie trzydziestoletniej z pierwszej połowy XVII wieku, kiedy to na skutek intensywnego rozwoju artylerii zaczęły być przestarzałe. W XIX wieku przeprowadzono ich rozbiórkę, między innymi zniszczono trzy bramy w celu udrożnienia ruchu miejskiego.
Architektura
Obwód murów miejskich został wzniesiony na planie zbliżonym do wydłużonego owalu z prostymi kurtynami zachodnimi. Kouřim był dobrze zabezpieczony warunkami naturalnymi terenu, gdyż z dwóch stron sąsiadował z wyraźnymi stokami, opadającymi ku rzece Kouřimce na wschodzie i jej mniejszemu dopływowi na południu. Po północnej stronie miasta znajdował się nieduży wąwóz i nieco łagodniejsze stoki, natomiast od zachodu przedpole miasta było równe. Tam też obwarowania były najsilniejsze i najbardziej symetrycznie rozłożone.
Obwarowania miejskie obejmowały obszar około 14 ha, z podłużnym, z grubsza prostokątnym w planie rynkiem pośrodku. Okazała fara miejska znajdowała się w jego południowo – wschodnim narożniku, nie mając styczności z murami miejskimi. Przeciwny, północno – zachodni narożnik miasta, w dużej bliskości obwarowań, zajmowało probostwo sedleckiego klasztoru. Rynek miejski łączył się głównymi ulicami z czterema bramami, charakterystycznym zaś elementem układu miejskiego była szeroka ulica zachodnia, poprowadzona równolegle do obwarowań zachodniej części miasta (być może wytyczono ją po którymś z pożarów lub nie została pokryta parcelami jak reszta terenu po lokacji miasta). Ulica ta nie stykała się z miejskim murem obronnym. Także na innych odcinkach najpewniej nie było uliczki podmurnej, choć możliwe jest, iż duża część przymurnych terenów od strony miasta była w średniowieczu jeszcze niezabudowana, pokryta sadami i ogrodami, zwłaszcza po stronie północnej i południowej.
Mur obronny miał od 1,3 do 1,5 metra grubości, a dochodził do około 6-7 metrów wysokości, przy czym jego chodnik obronny znajdował się na wysokości około 4 metrów. Górną część stanowiło grube na 0,6 metra przedpiersie z krenelażem, którego niektóre merlony przeprute były szczelinowymi, rozglifionymi do wnętrza otworami strzeleckimi, a wszystkie przykryte pochyłymi daszkami. Na niektórych fragmentach krenelaż był w późnym średniowieczu modernizowany poprzez powiększanie otworów strzeleckich by pasowały do ręcznej broni palnej. Po wydzieleniu miejsca na przedpiersie utworzony na odsadzce muru chodnik straży miał około 0,7-0,8 metra szerokości, co było niezbyt dużą wielkością. Być może poszerzany był drewnianym gankiem, lecz nie odnaleziono żadnych mocujących go konsol lub otworów na belki. Dla odmiany otwory maczulcowe znalazły się po zewnętrznej stronie niektórych odcinków muru, przeprute w jednym rzędzie w dolnej partii przedpiersia. Ich rola nie jest pewna, być może służyły do wzniesienia zewnętrznego ganku hurdycji, albo co bardziej prawdopodobne częściowego zadaszenia parchamu na którym prowadzono ćwiczenia strzeleckie.
Obwód głównego muru obronnego wzmacniały czworoboczne, nieliczne ale dość regularnie rozstawione baszty, rozmieszczono co około 50 – 100 metrów. Taki rozstaw miał miejsce w XVII-XVIII wieku, możliwe więc, iż pierwotnie w średniowieczu baszt było więcej i stały bliżej siebie, w bardziej typowych odległościach około 30-50 metrów (przykładowo wiadomo, iż jedna z baszt zniszczona została w 1568 roku), które pozwalałyby na skuteczny ostrzał flankowy. Powstałe jeszcze w XIII wieku baszty były stosunkowo drobne, o wymiarach w planie około 4 x 3 metry i wyższe niż przyległe kurtyny muru. Część z nich mogła być otwarta od strony miasta, ale przynajmniej niektóre od tyłu zamykano cienkimi, choć murowanymi ścianami.
W drugiej połowie XV wieku obwarowania zostały wzmocnione drugim, zewnętrznym obwodem niższego muru, utworzonego w odległości 13-15 metrów od głównego. Mur parchamu miał około 0,9 metra grubości. Wyrastał on na niektórych odcinkach ze stoku skarpy przed przekopem, a jego górna część przewyższała poziom międzymurza o około 2 – 2,5 metra. Teren parchamu nie był równy, przy czym jego część przy murze zewnętrznym była nieco wywyższona, tak że obrońcy wykorzystywać mogli dwa rzędy otworów strzeleckich, których rozmieszczenie nie było jednakowe na całym obwodzie. Najgęściej przebite były w najbardziej zagrożonym odcinku zachodnim oraz po stronie południowej i w pobliżu bramy Praskiej, zaś na pozostałych odcinkach w nieco większych od siebie odległościach. Dolny poziom szczelinowych otworów umożliwiał ostrzał dna przekopu z pozycji klęczącej, natomiast górny poziom nieco większych strzelnic przystosowanych do użycia ręcznej broni palnej, pozwalał stojąc prowadzić ogień na wprost. Sądząc po weducie Willenberga zewnętrzny mur parachamu zwieńczony był krenelażem.
Mur parchamu wzmocniono około piętnastoma półokrągłymi, otwartymi od wnętrza basztami i bastejami. Były one mocno wysunięte przed jego linię oraz niewiele wyższe od korony muru, przy czym często ich górne kondygnacje miały charakter szachulcowej nadbudowy. Rozmieszczono je w odległościach od 40 do 80 metrów, najgęściej po stronie zachodniej i północnej. Jako że znajdowały się blisko dna przekopu otrzymały szerokie szczelinowe otwory strzeleckie aż na trzech poziomach, również z boków, tak by wykorzystać możliwości flankowania. W odróżnieniu od strzelnic kurtyn, te w basztach posiadały drewniane podpórki pod hakownice.
Między bramą Praską a Kolínską znajdowała się wyjątkowo mała baszta czworoboczna, a dwie podobne także między bramami Maleticką i Kolínską. Lica ich ścian utworzono odmiennie, z dużych, dokładnie opracowanych kwadr, najpewniej użytych po rozebraniu jakiejś starszej budowli (być może probostwa). Wyróżniały się również duże, obłe i wydłużone basteje: południowo – zachodnia, południowo – wschodnia i basteja flankująca bramę Kolínską. Przed zewnętrznym murem parchamu znajdował się jeszcze 10-metrowej szerokości przekop, przed którym usypano ziemny wał. Fosa zbędna była jedynie od strony rzeki Kouřimki.
Dostęp do miasta zapewniały cztery bramy (Kolínska na wschodzie, Praska na północy, Maloticka na południu i Olešká na zachodzie) a także jedna furta w pobliżu kościoła farnego, później zwana Dřevařská lub Katova. Bramy umieszczono w czworobocznych basztach bramnych z ostrołukowymi przejazdami w przyziemiu. Spośród nich nietypowo umieszczona była brama Kolínska, znajdująca się w uskoku murów, ukośnie w stosunku do obwarowań, albowiem droga do niej wiodła w dolinę rzeki Kouřimki. Pozostałe bramy wysunięte były wyraźnie w stronę parchamu. W XV wieku zostały one rozbudowane o przedbramia połączone z zewnętrznym obwodem murów.
Brama Praska założona została na planie nieco nieregularnego czworoboku o wymiarach 8 x 7 metra. Nad jej pierwotnie przykrytym stropem przyziemiem mieściły się trzy podobnie zwieńczone piętra. Pierwsze piętro było dostępne z poziomu chodnika straży w koronie muru na wysokości 5,5 metra. Prowadzące do niego niewielkie portale można było blokować ryglami osadzanymi w otworach w murze. Wewnatrz oświetlenie zapewniały tylko dwa szczelinowe otwory: jeden od strony miasta, drugi skierowany w przedpole. Na górę prowadziły drewniane schody. Przejazd bramny zaopatrzony był w dwa ostrołuczne portale z profilowanymi gzymsami pod archiwoltą. Zewnętrzny portal zamykany był dwuskrzydłowymi wrotami, na górze przytwierdzanymi dębową belką oraz broną która operowała w rowkach między zewnętrzną elewacją a dwoma przyporami. Bloczek linowy lub łańcuchowy zapewne funkcjonował na wysokości okna drugiego piętra, później poszerzonego.
Stan obecny
Obwarowania Kouřimia należą dziś do najlepiej zachowanych średniowiecznych fortyfikacji na terenie Czech, zarówno pod względem długości widocznego obwodu, jak i jego autentyczności (brak dużej ilości nowożytnych ingerencji). Do czasów dzisiejszych zachowały się długie odcinki obwarowań od strony północno – wschodniej, północnej, południowej i zachodniej. Ich długość wynosi obecnie 1250 metrów, dzięki czemu są one jednymi z najdłuższych przetrwałych fortyfikacji miejskich w Czechach, choć mury w dużej części nie zachowały swej pełnej wysokości (w najwyższych miejscach 6-7 metrów wysokości, jedyny fragment o pełnej wysokości znajduje się na południowy – wschód od bramy Praskiej). Spośród bram miejskich zobaczyć można tylko wspomnianą bramę Praską, jedną z najlepiej zachowanych wczesnogotyckich bram na terenie Czech. Spośród umocnień zewnętrznego obwodu obwarowań zachowało się w różnym stanie aż 15 baszt oraz wielka basteja strzegąca niegdyś bramy Kolínskiej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Razím V., K přemyslovskému opevnění města Kouřimi, „Archæologia Historica”, roč. 11, č. 1, 1986.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.