Historia
Budowa kościoła św. Stefana rozpoczęła się po 1261 roku na bezpośrednie polecenie króla Przemysła Ottokara II, prawdopodobnie na miejscu wcześniejszej, romańskiej świątyni. Prace rozpoczęto od wzniesienia wczesnogotyckiego prezbiterium, północnej nawy i krypty św. Katarzyny. Już około 1270 roku ukończono nawę główną z fasadą zachodnią oraz nawę południową. Pod koniec XIII wieku dobudowano dwie wieże, a całą budowlę zadaszono.
W 1334 roku kościół został uszkodzony przez pożar, który ogarnął całe miasto. W związku z tym wydarzeniem przekazana została pierwsza pisemna wzmianka o jego istnieniu. Za panowania Karola IV, około 1370 roku kościół został naprawiony i rozbudowany przez dodanie południowej kaplicy, a na początku XV wieku jego wnętrza ozdobiły malowidła ścienne.
Po zajęciu Kouřima w 1421 roku przez husyckich prażan, mieszczanie zostali zmuszeni do przyjęcia czterech artykułów praskich, czyli zbioru podstawowych postulatów zawierających zasady doktrynalne, jakie uznawali wszyscy wyznawcy husytyzmu. Kościół św. Stefana stał się wówczas na blisko dwieście lat świątynią utrakwistów (umiarkowany odłam ruchu husyckiego). W związku z tym zmodyfikowano gotyckie wyposażenie budynku, dostosowując go do nowej liturgii.
W pierwszej ćwierci XVI wieku miała miejsce późnogotycka przebudowa kościoła, w trakcie której wzniesiono emporę i powiększono okna naw bocznych. Dodatkowo w 1525 roku wybudowano w pobliżu wolnostojącą dzwonnicę, która przejęła funkcję niezbyt stabilnych wież kościelnych. W 1567 roku budynek został zniszczony przez kolejny pożar, lecz wyremontowano go w 1581 roku. Uzyskał wówczas nowe, renesansowe wyposażenie.
Od 1625 roku w kościele św. Stefana pracował katolicki dziekan Šimon Eustach Kapihorský, który w ciągu kilku kolejnych lat przewodniczył paru procesom inkwizycyjnym. W trakcie wojny trzydziestoletniej budynek był wielokrotnie plądrowany i dewastowany przez wojska szwedzkie i cesarskie, a po wojnie dzieła zniszczenia dokończyły kilkukrotne pożary. Największe z nich miały miejsce w latach 1659 i 1670. W ich wyniku zawaliły się sklepienia głównej nawy, zniszczone zostały górne piętra wież, a większość gotyckiego i renesansowego wyposażenia przepadła. Do 1744 roku założono nowe barokowe sklepienie, naprawiono obniżone o jedno piętro wieże i zmieniono wystrój wewnętrzny kościoła na barokowy. Do połowy XIX wieku nie przeprowadzano już żadnych większych napraw, dlatego jego stan uległ znacznemu pogorszeniu. Dopiero w latach 1876-1877 pod kierunkiem Josefa Schulza przeprowadzono regotyzację: usunięto tynki z elewacji, pozbyto się barokowych naleciałości architektonicznych i niestety także zniszczono wiele cennych detali. Kolejne prace nadzorowane przez Karla Hilberta z 1903-1905 i 1908 roku częściowo poprawiły błędy poprzednich renowacji.
Architektura
Kościół został wzniesiony jako trójnawowa bazylika z prezbiterium od strony wschodniej o trójbocznym zamknięciu. Po jego północnej i południowej stronie zbudowano czworoboczne wieże do których od wschodu przystawiono wieloboczne apsydy. Do nawy południowej dobudowana została gotycka kaplica (obecnie funkcjonująca jako zakrystia), także zamknięta na wschodzie wielobokiem.
Korpus nawowy, wieża północna i prezbiterium opięte zostały przyporami, pomiędzy którymi przebito ostrołuczne okna z profilowanymi ościeżami i z maswerkowymi wypełnieniami. Półkoliście zamknięte otwory zastosowano tylko w bocznych apsydach oraz w małych oknach doświetlających kryptę we wschodnim zamknięciu świątyni. Wyróżniało się duże ostrołuczne okno zachodnie nawy głównej oraz okulus w północnej ścianie wieży z kolistymi maswerkami cysterskiego charakteru. Do wnętrza kościoła wiodły dwa wejścia: wczesnogotycki ostrołukowy portal zachodni w nawie głównej oraz wczesnogotycki portal północny nawy bocznej. Ten ostatni otrzymał ostrołuczną archiwoltę bogato profilowaną uskokami i wałkami, które po bokach osadzono na zdobionych naturalistyczną dekoracją roślinną kapitelach, wieńczących smukłe kolumienki wstawione w uskoki. Całość posadowiono na uskokowym cokole, a w tympanonie wykrojono okazały, profilowany pięcioliść.
Stosunkowo krótki korpus nawowy podzielono na cztery przęsła przykryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, prostokątne w nawie głównej i zbliżone do kwadratów w nawach bocznych. Podział na nawy zapewniły ostrołuczne arkady między czworobocznymi, masywnymi filarami, ujęte w podłuczach gurtami opartymi na bardzo krótkich służkach i konsolach. Wyjątkiem były arkady we wschodnich przęsłach, gdzie przy łuku tęczy zastosowano przyścienne półkolumny: trzy w arkadzie północnej i jedną w południowej. Co więcej wschodnia arkada nawy północnej otrzymała kształt półkolisty, co zapewne było wynikiem wcześniejszego podjęcia prac budowlanych przy nawie północnej i zarzucenia w ich trakcie pierwotnego planu. Żebra nawy głównej wsparto na krótkich służkach oraz bezpośrednio na konsolach o dekoracji roślinnej. System podtrzymywania sklepień naw bocznych różnił się od siebie. W północnej opierał się na obłych służkach sięgających posadzki przy ścianie obwodowej i głowicach służek przy filarach, w południowej nawie na piramidalnych, podwieszanych konsolkach. Także i w tym przypadku bogatsza forma architektoniczna nawy północnej mogła być wynikiem odmiennych, a zmienionych koncepcji budowlanych. W zachodniej części korpusu w pierwszej połowie XVI wieku umieszczono emporę, pod którą znalazła się kruchta prowadząca do zachodniego wejścia.
Prezbiterium przykryte zostało ponad dwoma przęsłami prostokątnymi sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim wielobokiem zamknięcia. Podobnie rozwiązano zamknięcia bocznych apsyd ze sklepieniami sześciodzielnymi oraz czworobocznych, pojedynczych przęseł po ich zachodnich stronach, które były utworzone z przyziemia wież. W samym prezbiterium po obu stronach ścian umieszczono dziewięć wczesnogotyckich sedili z trójlistnymi zwieńczeniami. Sklepienie nad nimi podwieszono wysoko na przyściennych konsolach, natomiast wzorem klasycznego gotyku francuskiego we wschodnim zamknięciu żebra opuszczono do posadzki wiązkami służek zwieńczonych kielichowatymi, pokrytymi płaskorzeźbionymi liśćmi głowicami. Wszystkie zamknięcia (prezbiterialne i bocznych apsyd) oddzielono od przęseł prostokątnych gurtami, osadzonymi w prezbiterium na pilastrach i przyściennych półkolumnach. W ten sposób bardzo bogaty wystrój architektoniczny podkreślił wagę wschodniej części kościoła z ołtarzem głównym.
Pod prezbiterium, dzięki wybudowaniu go na stoku wzniesienia, umieszczona została podziemna kaplica św. Katarzyny. W planie otrzymała ona ośmioboczny kształt, przykryty sklepieniami trójpodporowymi, w całości tworzącymi rysunek gwiazdy wokół podpierającego ją, usytuowanego centralnie filara. Kapitel filara ozdobiono winoroślą wyobrażającą przypowieść Chrystusa o szczepie winnym, zaś trzon oprofilowano wałkami i posadowiono na masywnym cokole. Przy ścianach żebra opuszono na płaskorzeźbione konsole, zawieszone na wysokości okiennych parapetów. Samo ukształtowanie kaplicy prawdopodobnie symbolizować miało Drzewo Życia, będąc zarazem jednym z najstarszych znanych zastosowań trójpodporowego systemu sklepień w Czechach. Ściany i sklepienie kaplicy pokryte zostały w XV wieku barwnymi malowidłami. Na suficie przedstawiono chór anielski, gdzie dwadzieścia cztery anioły grały na różnych instrumentach muzycznych, natomiast na ścianach znalazły się sceny z życia św. Katarzyny, Ukrzyżowanie, Najświętsza Maryja Panna i Jan Ewangelista. Pomieszczenie prawdopodobnie pierwotnie nie pełniło roli krypty, ale służyło jako miejsce szczególnego kultu, w którym przechowywany był relikwiarz, do którego wierni schodzili jednym wejściem, a wychodzili drugim.
Stan obecny
Kościół prezentuje dziś bardzo bogatą formę gotycką, będącą wyrazem władzy czeskich monarchów, do czasów Jana Luksemburskiego patronów świątyni, oraz prestiżu jednego z czołowych miast królewskich. Niektóre elementy detalu architektonicznego są jednak efektem nowożytnych prac renowacyjnych, a bryła kościoła nieco utraciła na strzelistości przez obniżenie wież. Regotyzowano szczyt zachodni nawy głównej, odnowiona została część ościeży okiennych, wypełniające okna maswerki oraz przypory z ich daszkami, a także portal zachodni (w całości natomiast zachował swoją oryginalną formę portal północny). Wewnątrz odnowione zostały sklepienia nawy głównej, której żebra utraciły pierwotną pięcioboczną formę (pozostałości oryginalnych żeber podobno widoczne są na poddaszu).
Pod prezbiterium zachowała się unikalna krypta – kaplica św. Katarzyny z lat 1260-1270, wraz ze sklepieniem podtrzymywanym przez centralny filar i ścianami pokrytymi cennymi polichromiami z początku XV wieku. Ukazane na nich grające anioły mają nie tylko wartość artystyczną, ale też są wyjątkowo cennym źródłem wiedzy o historii muzyki w średniowieczu. Dekoracja rzeźbiarska głowicy filara oraz konsol sklepiennych krypty odnowiona została w XIX wieku, podobnie jak zdobienia zworników sklepiennych, całość jest jednak unikalnym zabytkiem architektury wczesnego gotyku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mádl K., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 1. Politický okres kolínský, Praha 1897.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.
Strona internetowa cestyapamatky.cz, Kostel sv. Štěpána. Kouřim, Kostely, synagogy a modlitebny, Kostely gotické.