Historia
Zamek Konopiště wzniesiony został w ostatniej ćwierci XIII wieku, przez króla Przemysła Ottokara II, Wacława II lub przez praskiego biskupa Tobiáša z Bechyně, właściciela sąsiedniego Benešova, przy czym monumentalna forma zamku z aż siedmioma wieżami, nawiązująca do założeń zamkowych typu francuskiego, wskazywałaby raczej na fundację królewską. W XIII wieku zamek nie pojawił się w przekazach pisanych. Po raz pierwszy odnotowano go dopiero w 1318 roku, gdy stanowił już własność rodu Benešoviców. W 1287 roku Tobiáš z Bechyně padł ofiarą napadu zwolenników Závisy z Falknštejna, Hroznatego z Úžic i kilku Vítkovców. Biskup powierzył wówczas „munitione in Benessow” władcy, który zamierzał tam umieścić garnizon, by móc stawić czoła Jindřichovi z Rožmberka. Zatem wówczas zamek Konopiště nie funkcjonował jeszcze lub był w budowie. Biskup raczej nie czułby się zagrożony w tak dużej warowni, a Wacław II najprawdopodobniej trzymałby w nim załogę i nie przenosił jej do Benešova. Przypuszczalnie budowa zamku została przeprowadzona lub ukończona w związku z wydarzeniami militarnymi tego okresu. Z budową mogła mieć także związek utrata znaczenie zamku w Týncu nad Sázavou.
W 1296 roku po śmierci biskupa sąsiedni Benešov odziedziczył jego brat Milota, któremu tradycja przypisała główną rolę w zdradzie króla Przemysła Ottokara II. Milota zmarł w 1307 roku, a jego majątek został odziedziczony przez dwóch braci, być może jego synów, z których Dobeš, kanonik praskiego kościoła, wciąż w 1311 roku pisał się z Benešova. Dopiero w 1318 roku bracia Dobeš i Beneš po raz pierwszy pisali się z Konopiště. Tak więc, w latach 1311-1318, stary zamek lub dwór w Benesovie został opuszczony, a możnowładcy przenieśli się do większej rezydencji, przypuszczalnie nabytej od króla. Benešovicowie dzierżyli Konopiště do wymarcia rodu w 1327 roku. Wówczas zostali zastąpieni przez Šternberków, rządzących zamkiem aż do 1590 roku.
Šternberkowie należeli do najmożniejszych katolickich rodów w Czechach. Petr ze Šternberka i Konopiště walczył z husytami, aż do swej śmierci w 1420 roku w bitwie pod Vyšehradem. Sławną postacią był również Zdeněk Konopišťský, dziedzic zamku od roku 1440. Stał się on jednym z głównych opozycjonistów przeciw husyckiemu królowi Jerzemu z Podiebradów, co doprowadziło do prawie dwuletniego oblężenia Konopiště w 1467 roku przez armię Jerzego. Obwarowania zamku okazały się na tyle silne, iż garnizon poddał się dopiero z powodu braku jedzenia w grudniu 1468 roku. Było to najdłuższe oblężenie w historii czeskiej wojskowości. Tymczasowo Konopiště przejął dowódca zwycięskiej armii, Zdeněk Kostka z Postupic, lecz Šternberkowie odzyskali uszkodzony zamek w 1479 roku. W trakcie walk zniszczeniu ulec musiała północna część warowni, gdyż na początku XVI wieku, właśnie całe północne skrzydło zostało odbudowane.
Druga, już renesansowa przebudowa zamku, miała miejsce po wielkim pożarze pod koniec XVI stulecia. Dotknęła ona głównie zachodniej części założenia, którego dziedziniec został zastawiony nowymi budynkami, po stronie północnej wychodzącymi nawet na teren dawnego międzymurza. Prawdopodobnie wówczas rozebrano górne części zachodnich wież, które otrzymały wieloboczne kształty nawiązujące do holenderskiego renesansu. Przebudowa została zakończona w 1605 roku.
Na początku XVII wieku zamek dzierżyła rodzina Hodějovskich z Hodějova, którzy Konopiště uczynili główną siedzibą swego majątku. Bernard Hodějovský był czołowym przedstawicielem powstania antyhabsburskiego w latach 1618-1620, dlatego po jego upadku Konopiště przejęli zwolennicy Habsburgów: Albrecht von Wallenstein, Pavel Michna z Vacínova, Vrtbovie z Vrtby, a następnie ród Lobkoviców. W pierwszej połowie XVIII wieku zamek dotknęła największa, najbardziej go zmieniająca, barokowa przebudowa. Rozebrano wówczas między innymi wieżę południowo – wschodnią, która została odbudowana w 1894 roku na starych fundamentach. Prawie wszystkie inne wieże zostały obniżone do poziomu gzymsów nowych budynków (poza wschodnią i północno – wschodnią), a reorientacji uległo wejście na zamek, który nie był już dostępny od zachodu, ale od wschodu. W 1887 roku od Lobkoviców Konopiště kupił arcyksiążę Franciszek Ferdynand Habsburg, który dokonał jeszcze zmian w stylu historyzującym. Po zamachu w Sarajewie w 1914 roku rezydencję przejęli spadkobiercy księcia. Podczas II wojny światowej siedzibę urządziło sobie w niej SS, a po II wojnie światowej znacjonalizowany zamek udostępniono zwiedzającym.
Architektura
Zamek został wzniesiony na wzgórzu, które na zachodzie i południu było pierwotnie otoczone strumieniem. Szczyt wzniesienia był na tyle obszerny, że pozwalał na stworzenie rozległego założenia na planie wydłużonego, niemal regularnego czworoboku o około 70 metrach długości i prawie 40 metrach szerokości. Dłuższy bok zamku zbudowany został na osi wschód – zachód, przy czym wschodnia, prawie kwadratowa, rezydencjonalna część zamku położona była w najwyższym punkcie wzgórza. Główny mur otoczony był ze wszystkich stron zewnętrznym, niższym murem wydzielającym parcham o szerokości 5-7 metrów, głęboką fosą i ziemnym wałem. Główny obwód murów obronnych miał prawie 3 metry grubości i zwieńczony był krenelażem. Prawdopodobne jest, że wschodnia część zamku była nieco wyższa od pełniącej rolę podrzędną części zachodniej.
Wschodnia i zachodnia część zamku wzmocniona została pośrodku elewacji masywnymi cylindrycznymi wieżami o średnicy od 9 do prawie 12 metrów i wysokimi na około 35 metrów. Do każdej z nich przylegała smukła wieżyczka ze spiralnymi schodami, także połączona z pierścieniem fortyfikacji. Wieża wschodnia miała dodatkowo spiralne schody umieszczone w grubości muru, które prowadziły na obronną galerię umieszczoną na wysuniętych konsolach. Oprócz tego zamek został wzmocniony mniejszą wieżą północną i czterema wieżami narożnymi o średnicy 6-8 metrów i wysokość około 22 metrów, silnie wysuniętymi poza obwód obronny (ze względu na ich flankującą funkcję można by je nazywać basztami). Także one zostały zaopatrzone w przylegające wieżyczki komunikacyjne, za wyjątkiem dwóch wież wschodnich, które sąsiadowały z budynkami mieszkalnymi. Środkowa wieża północna miała nawet dwie boczne wieżyczki, być może o rożnej wysokości. Nie jest pewne czy południowa część zamku pomiędzy dwoma dziedzińcami posiadała podobną wieżę, ale i tak Konopiště mogło oprócz obrony pasywnej (fosa, wały, mury) prowadzić aktywną, znacznie skuteczniejszą obronę flankową, dodatkowo wzmocnioną machikułami i krenelażem, które posiadała każda z wież. Ich dach pokrywał tylko wewnętrzną przestrzeń, natomiast woda była usuwana za pomocą rzygaczy.
Pierwotne wejście do zamku znajdowało się po zachodniej stronie. Wiodła do niego droga z Benešova, która obchodziła zbocze od południa i osiągała podzamcze na zachodzie. Wjazdu strzegły dwie bramy: pierwsza, poprzedzona mostem zwodzonym, w murze zewnętrznym oraz druga w głównym murze po stronie północno – zachodniej. Wewnątrz zamek podzielono poprzeczną ścianą na dwie części: większy dziedziniec zachodni i mniejszy dziedziniec pomiędzy dwoma skrzydłami budynków na wschodzie. Ten drugi być może chroniony był przy poprzecznej ścianie fosą i mostem zwodzonym. Oba budynki, północny i południowy w przyziemiach zostały podzielone na dwa i trzy mniejsze pomieszczenia, a na piętrach usytuowano duże sale. Oprócz drugich pięter posiadały jeszcze niskie, drewniane lub szachulcowe poddasze, z którego z pewnością wiódł dostęp na koronę murów obronnych. O istnieniu takiego poddasza świadczyłyby schody w grubości północnego muru.
Konopiště powstało pod wpływem francuskich budowli typu kasztelowego, które umożliwiały aktywną obronę flankową. Był to drugi tego typu zamek na terenie Czech (pierwszym był Týřov, nieco wcześniejszy był także morawski zamek Úsov). W momencie budowy był konstrukcją nadzwyczajną na okolicznych ziemiach, której możliwości defensywne przewyższały inne ówczesne warownie. Obrona flankowa była nowością w ówczesnych zamkach na terenie Czech, które dotąd, podobnie jak warownie niemieckie, opierały się głównie na wertykalnej obronie bergfriedu, często nie powiązanego nawet z obwodem obronnym.
Stan obecny
Zamek zachował się do dzisiaj w barokowo – neogotyckiej formie. Jego otoczenie również zostało znacznie zmienione na skutek założenia parku, przez co usunięto zewnętrzne obwałowania i fosę. Z pierwotnych elementów przetrwała wieża wschodnia i północno – wschodnia, częściowo widoczne są obniżone wieże zachodnia i północna. Ze średniowiecznych detali architektonicznych zachowały się dwa okna, które datowane są na koniec XIII wieku. Oryginalne średniowieczne mury ukryte są zapewne także pod nowożytnymi elewacjami, szczególnie we wschodniej części rezydencji. Konopiště udostępnione jest do zwiedzania, terminy i godziny otwarcia najlepiej sprawdzać na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Varhaník J., K původu dispozice hradu Konopiště [w:] Na hradech a tvrzích, red.Dejmal M., Procházka J., Praha 2019.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.
Záruba F., Příspěvek k otázce královských hradů v dolním Posázaví, „Castellologica Bohemica”, 16/2016.