Historia
Kościół św. Bartłomieja został wybudowany prawdopodobnie pod koniec XII wieku. W źródłach pisanych osadę po raz pierwszy odnotowano dopiero w 1318 roku, gdy wspomniany został niejaki Příbek z Kondraca. W 1352 roku wzmiankowano miejscową parafię, która płaciła 18 groszy dziesięciny papieskiej. Kościół św. Bartłomieja znajdował się wówczas pod patronatem panów z nieodległego Vlašimia i miejscowych właścicieli ziemskich, mających we wsi dwór lub mały zamek. W 1363 był to Mareš z Kondraca i Michal z Vlašimia. Być może przy ich wsparciu około 1375 roku kościół został powiększony o gotyckie prezbiterium i zakrystię.
W czasie wojen husyckich kościół doznał sporych zniszczeń i przestał być świątynią katolicką. Ostatnim znanym katolickim plebanem był w 1415 roku Mikuláš z Pelhřimova, który wkrótce potem zaangażował się w ruch husycki i stał jednym z jego czołowych duchowych przedstawicieli. W 1420 roku obrany został nawet głową niezależnego Kościoła taborytów. Mając tak wybitną postać, mówcę i twórcę literackiego, uznawanego przez husyckich księży za swego zwierzchnika, ludność osady Kondrac przeszła na wyznanie utrakwistyczne.
Odbudowany po wojnach husyckich kościół, jeszcze we wczesnym okresie nowożytnym zachowywał romańsko – gotycką architekturę. Dopiero w 1735 roku, kiedy został naprawiony dach, przepruto też nowe zachodnie wejście, powiększono okna i wykonano barokową kruchtę. Niewiele później dobudowano drewnianą wieżę dzwonniczą, usytuowaną pomiędzy dwoma wieżami romańskimi. W 1918 roku uderzył w nią piorun, który spowodował pożar całej świątyni. Co więcej oderwany dzwon przebił drewniany strop i spadł na przyziemie empory. Po tym wydarzeniu nawę naprawiono, lecz środkowa wieża nie została już przywrócona. Dalsze naprawy przeprowadzono od 1972 do 1983 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został na wzniesieniu, opadającym stokami ku dolinie po stronie południowej, gdzie w odległości nieco ponad stu metrów płynęła niewielka rzeka, łącząca się z mniejszymi strumieniami spływającymi ze wzgórz na północy. Budynek wraz z przylegającym do niego cmentarzem otoczony był dookolnym przekopem (suchą fosą) o szerokości około 9-10 metrów oraz kamiennym murem o grubości 0,7 metra i maksymalnej wysokości dochodzącej do 3 metrów.
Romański kościół wzniesiono z kamienia, częściowo obrobionego w surowe bloki, z podciętymi spoinami imitującymi murowanie z ciosów. Powstał jako orientowana względem stron świata budowla jednonawowa na planie prostokąta, z dwoma wieżami wyrastającymi z zachodniego masywu korpusu. Dolne części wież utworzono czworoboczne, na rzutach kwadratów, górne natomiast cylindryczne, co mogło być wpływem architektury naddunajskiej (np. kościół klasztorny w bawarskim Prüll). Stronę wschodnią kościoła być może pierwotnie zamykała półkolista apsyda.
Oświetlenie kościoła początkowo najpewniej zapewniały wąskie i obustronnie rozglifione okna, prawdopodobnie o półkolistych zamknięciach, a także dwa drobne, wykonane z czerwonego piaskowca okulusy, doświetlające od północy i południa emporę. W fasadzie zachodniej kościoła pierwotnie znajdować się mógł duży okulus z rozetą. W wieżach na dwóch najwyższych kondygnacjach umieszczono dwudzielne przeźrocza, wyposażone w attyckie bazy z pazurami lub ich pozbawione, cylindryczne gładkie trzony i sześcienne (kostkowe) głowice, niektóre zdobione ornamentem palmetowym i bardziej plastycznym ornamentem z liści ostrokrzewu.
Pierwotne wejście do kościoła znajdowało się w południowej ścianie nawy. Umieszczono tam uskokowy portal z półkolistym zamknięciem i płaskim tympanonem, nietypowo ozdobionym jedynie niesymetrycznie umieszczoną rozetą. Drugie wejście utworzono po stronie zachodniej, gdzie prawdopodobnie drewniane schody prowadziły na piętro zachodniej empory. Ta otwierała się na nawę trzema półkolistymi arkadami w przyziemiu i dwoma lub trzema na piętrze, zajmując całą szerokość korpusu. Oryginalnie nawa ozdobiona była polichromiami przedstawiającymi historię nieznanego świętego, popiersiami innych świętych, scenami figuralnymi i postaciami aniołów. Pierwotnie mogła być kryta otwartą więźbą dachową, natomiast apsyda przypuszczalnie konchą.
Około 1375 roku do nawy dobudowane zostało od wschodu gotyckie prezbiterium oraz przystawiona do niego od północy zakrystia. Prezbiterium utworzono na planie prostokąta, nieco węższego i niższego od nawy, która została w czasie przebudowy podwyższona o około 2,5 metra. Od strony zewnętrznej prezbiterium zostało wzmocnione przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Pomiędzy nimi przepruto wysokie okna ostrołuczne, po dwa od południa i wschodu. Obie gotyckie części zwieńczono sklepieniami żebrowymi o przekroju klina, w odróżnieniu od romańskiej nawy, która przykryta została płaskim, drewnianym stropem. W zakrystii i zachodnim przęśle prezbiterium zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe, natomiast we wschodniej części prezbiterium system sklepień trójpodporowych, z żebrami skierowanymi ku przyporom. Nawę z prezbiterium połączono ostrołukową arkadą tęczy.
Stan obecny
Kościół św. Bartłomieja jest dziś jednym z najstarszych zabytków sakralnych na terenie Czech. Od strony zewnętrznej został znacznie przekształcony w okresie nowożytnym, poprzez powiększenie większości okien i dostawienie kruchty południowej. Przystęp na jego przykościelny cmentarz jest wolny, a w pobliskiej plebani urządzone zostało niewielkie muzeum. Po wschodniej stronie kościoła widać pozostałości przekopu, przez który przerzucono później kamienny most. W murach kościoła przetrwały drobne koliste otwory doświetlające emporę i dwudzielne przeźrocza wież. We wnętrzu przedsionka zachował się romański portal i późnoromańska ośmioboczna chrzcielnica. W nawie widoczna jest gotycka arkada tęczy i pozostałości polichromii ściennych, a w prezbiterium i zakrystii gotyckie sklepienia. Ponadto w prezbiterium przetrwała wnęka ścienna zdobiona maswerkowym panelem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fišera Z., Opevněné kostely: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, t. 1, Praha 2015.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Panské tribuny v naší románské architektuře, „Umění”, 13/1965.
Podlaha A., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 35. Politický okres benešovsý, Praha 1911.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.
Vnoučková D., Středověké kostely na Benešovsku v sídelních souvislostech, Praha 2015.