Historia
Miasto Kolín powstało około początku drugiej połowy XIII wieku, za rządów króla Wacława I lub jego następcy Przemysła Ottokara II, na ważnym szlaku łączącym Pragę z Morawami. Po raz pierwszy odnotowane zostało w źródłach pisanych w 1261 roku, lecz już dużo wcześniej jego miejsce przy przeprawie przez Łabę i w pobliżu srebronośnych złóż zajmowała nieobwarowana osada. Po przekształceniu w miasto Kolín zaczęto otaczać murowanymi fortyfikacjami, których główny obwód z systemem obłych baszt wzniesiony został do końca XIII wieku. Funkcjonować musiał już w 1292 roku, gdy w trakcie spotkania biskupa Tobiáša z królem Wacławem II miał pod kościelnym hierarchą zawalić się most wiodący do jednej z bram miejskich.
Pierwszą poważną próbę obwarowania Kolína przeszły w 1307 roku, kiedy to na króla koronował się Henryk Karyncki, a do Czech wtargnęły oddziały habsburskie, usiłujące zająć bogate złoża srebra pod Kutną Horą. Przy okazji najeźdźcy postanowili zająć także pobliski Kolín, lecz opieszałe oblężenie nie przyniosło skutku. Podobną sytuację miał w 1310 roku Jan Luksemburczyk, gdy po niepowodzeniu pod Kutną Horą usłyszał odmowę wpuszczenia od mieszczan Kolína, którzy postanowili zaczekać jaką decyzję podejmie główne miasto królestwa – Praga. Po tym gdy Jan Luksemburczyk zdołał się już koronować na króla Czech, Kolín ukarany został odebraniem prawa składu, przyznanemu na krótko Nymburkowi, oraz odebraniem części dóbr ziemskich. Gniew władcy nie trwał jednak długo i już wkrótce mieszczanie odzyskali przywileje, a także otrzymali prawo corocznego targu oraz wyrębu drewna w królewskim lesie.
W 1348 roku król Karol IV nakazał mieszczanom Kolína zawrzeć sojusz z Kutną Horą, Česlaviem i Jihlavą w celu obrony pokoju na ziemiach królestwa. Rok później miasto zniszczył pożar, lecz dzięki pomocy władcy sytuacja Kolína nie była zła, na co wskazywałaby przebudowa kościoła św. Bartłomieja w trzeciej ćwierci XIV wieku. Obwarowania musiały być w dobrym stanie, gdyż w 1362 roku Karol IV nakazał wystawić w mieście wielkie składy broni i zapasów na wypadek konieczności obrony przed zagrożeniem zewnętrznym, a także w celu zwalczania bandytyzmu na szlakach królestwa. By ułatwić te działania Karol wspomagał mieszczan przywilejami, podobnie jak jego syn, Wacław IV. W okresie rządów Luksemburgów fortyfikacje miejskie najpewniej rozbudowane zostały o zewnętrzny mur parchamu, gdyż w 1378 roku po raz pierwszy wspomniane zostały „małe” baszty przed bramą Kouřimską i Łabską. Co prawda w 1395 roku Kolín ponownie spustoszył pożar, lecz już rok później wzniesiono most nad Łabą, miasto musiało więc szybko się podnieść po kataklizmie.
Na początku XV wieku Kolín brał udział w licznych konfliktach wewnętrznych jakie trapiły wówczas Czechy. W 1402 roku jego okolice najechały wojska Zygmunta Luksemburczyka, powodując pożar i grabież mieszkańców, za co musiał później Wacław IV wypłacać odszkodowanie. Także w kolejnych latach miasto brało udział w walkach z antykrólewską opozycją i zwykłymi grabieżcami, musiano więc naprawiać i modernizować jego obwarowania. Wiadomo, iż w 1412 roku wybudowali mieszczanie przy rzece pod klasztorem dominikańskim wieżę, jednak fatalne skutki dla miejskich murów obronnych musiał mieć wielki pożar miasta z 1413 lub 1416 roku, który między innymi pochłonął arsenał miejski.
W trakcie wojen husyckich Kolín początkowo uważany był za bastion katolickich zwolenników Zygmunta Luksemburczyka, lecz po zniszczeniu Brodu w 1421 roku poddał się prażanom, którzy zniszczyli w mieście dominikański klasztor. Odtąd Kolín stanowił podporę umiarkowanego skrzydła husytów, stając się zarazem celem ataków husyckich radykałów. Do walk doszło w 1427 roku, gdy pod dowództwem Diviša Bořka z Miletínka mieszczanie kolińscy bronili się przed połączonymi siłami Taborytów, Sierotek i prażan Prokopa Wielkiego, chcących zemścić się za przygotowywany na nich w Kolínie atak. Jako że wśród obrońców nie było jednomyślności ani ducha oporu miasto poddało się, stając odtąd aż do bitwy pod Lipanami po stronie skrajnego skrzydła husytów. W mieście garnizonem rozłożył się Bedřich ze Strážnicy, który wykorzystał sytuację i nawet po zakończeniu wojen husyckich dzierżył Kolín na zasadzie zastawu. Do tego czasu obwarowania miejskie zostały ponownie zmodernizowane, przystosowane do użycia broni palnej, zwłaszcza w linii muru zewnętrznego. Być może jeszcze przed zakończeniem wojen husyckich zbudowana została wieża Prochowa po przeciwnej stronie rzeki, chroniąca miasto przed ostrzałem z dalszego, wyżej położonego przedpola (pierwsza pisemna wzmianka o niej pojawiła się dopiero w 1497 roku).
W latach 1436 – 1448 Bedřich ze Strážnicy na ruinach dawnego klasztoru dominikańskiego ufundował dla siebie zamek (Lapis refugii), wykorzystywany wraz z miejskimi fortyfikacjami w czasie walk z Jerzym z Podiebradów i jego zwolennikami. Bedřich panem Kolína był jeszcze w 1453 roku, kiedy to król Władysław potwierdził miejskie przywileje, ale gdy umierał w 1459 roku posiadał już zamek Potštejn, na który pod przymusem musiał się zamienić oddając Jerzemu z Podiebradów Kolín. Dla władcy miasto to miało wielkie znaczenie z powodu strategicznego usytuowania w pobliżu Kutnej Hory. W 1459 roku potwierdził mieszczanom przywileje, a w 1466 roku nadał prawo pobierania myta w zamian za naprawę mostu nad Łabą i murów obronnych wraz z basztami. Jerzy z Podiebradów dysponował Kolínem aż do śmierci, następnie miasto należało do jego synów, a od 1472 roku do księcia Wiktoryna, który otrzymał je wraz z Opawą od swego niegdysiejszego wroga Macieja Korwina, po uwięzieniu i przyrzeczeniu zmiany wiary. Następnie miasto należało do Hynka Podiebradowicza, króla Władysława Jagiellończyka, a od 1499 roku na zasadzie zastawu do Viléma z Pernštejna. Po nim zastaw dzierżyli między innymi Jana z Šelmberka, Albrecht z Kolovrat, czy też Mikuláš Trčka z Lípy. Od 1556 roku zastaw należał do panów z Žerotína, za których toczyły się spory z mieszczanami o naprawy miejskich obwarowań.
W XVII a zwłaszcza w XVIII wieku obwarowania miejskie w związku z rozwojem artylerii zaczęły tracić na znaczeniu. Wieża Prochowa nadal pełniła funkcję wieży strażniczej, ale i wodnej, służącej do zapewnienia stabilnego ciśnienia w wodociągach, mury miejskie natomiast służyły już bardziej do pomocy przy kontroli przybywających do miasta niż celom ściśle obronnym. W 1757 roku do wieży za rzeką przeniesiono zapasy prochu, wcześniej przechowywane w bramie Kouřimskiej, a w 1829 roku niejaki František Marek zwrócił się do rady miasta o pozwolenie, aby przekształcić budowlę w prywatne mieszkanie. Podobny los spotkał wówczas część baszt głównego obwodu miasta, większość jednak została wraz z bramami i kurtynami rozebrana w pierwszej połowie XIX wieku.
Architektura
Kolín założony został na południowym, stromym, skalistym i wysokim brzegu rzeki Łaby, na planie zbliżonym do czworoboku z mocno zaokrąglonym narożnikiem zachodnim. Jego obwarowania otoczyły obszar około 8,5 ha, mieszcząc mniej więcej pośrodku czworoboczny rynek, w południowym narożniku murów miejskich kościół farny św. Bartłomieja, a w północno – zachodnim narożniku klasztor dominikański, przed połową XV wieku przebudowany na zamek. Klasztor zajmował miejsce gdzie nadrzeczne skarpy były najwyższe. Dalej ku wschodowi stopniowo obniżały się, aż do prawie równego terenu przy północno – wschodnim narożniku miasta, gdzie funkcjonowała przeprawa a następnie most przez rzekę. Wysoko położony był także południowo – wschodni rejon miasta z kościołem św. Bartłomieja, monumentalną, trójnawową budowlą.
Obwarowania miejskie u schyłku średniowiecza tworzył obwód głównego muru, poprzedzony niższym murem parchamu, fosą, oraz ziemnym wałem. Na najlepiej zabezpieczonej naturalnymi warunkami terenowymi stronie północnej nie było konieczności ani możliwości utworzenia fosy oraz parchamu, gdyż główny mur miejski biegł bardzo blisko nadrzecznych skarp, tworząc charakterystyczny uskok. Miał on znaczną grubość 2,2 metrów w przyziemiu, choć w górnych partiach znacznie się zwężał. Zakończony był na wysokości około 5-6 metrów chodnikiem straży, schowanym za przedpiersiem z krenelażem. Wydaje się, iż pod koniec średniowiecza kurtyny muru zostały zadaszone, za wyjątkiem bezpiecznego odcinka północnego.
Mur miejski wzmacniały baszty, w swej najstarszej formie półkoliste, następnie także czworoboczne, wszystkie wysunięte w stronę parchamu. Ich rozstaw zapewne był nieregularny, z kurtynami od długości 25 metrów po południowo – wschodniej stronie obwodu, aż do 75 metrów we wschodniej części miasta, ze średnią odległością miedzy basztami około 50 metrów. Najdłuższa była nadrzeczna kurtyna północna, być może całkowicie pozbawiona baszt od bramy Łabskiej na wschodzie do zamku na zachodzie (choć pojedyncza baszta ukazana została na weducie J.Venuto). Baszty pierwotnie mogły być otwarte od strony miasta, lecz przynajmniej część z nich już w chwili budowy miała formę pełną (baszta po wschodniej stronie bramy Kouřimskiej). Wszystkie przewyższały przyległe kurtyny o co najmniej jedną kondygnację, zwieńczone były krenelażem, a później także dachami.
Zewnętrzny mur parchamu płynnie opinał pierścień głównego muru od południa, wschodu i zachodu w odległości od 12 do 18 metrów. Miał około 0,9 metra grubości i przepruty był w górnej części rzędem czworobocznych otworów strzeleckich (pierwotnie szczelinowych, później powiększanych), rozglifionych od strony międzymurza, rozmieszczonych co około 4 metry. W linii muru parchamu znajdowały się nieliczne półkoliste i podkowiaste baszty czy też basteje, rozmieszczone niesymetrycznie, w miejscach które uznano za najbardziej zagrożone. Poprzedzająca parcham fosa miała około 20 metrów szerokości.
Do miasta prowadziły cztery bramy: Čáslavska, inaczej Górna (Kutnohorska) na wschodzie, Kouřimska po stronie południowej, Klasztorna (Praska) na zachodzie oraz Łabska w narożniku północno – wschodnim, wiodąca na most przez rzekę. Od wszystkich bram przez miasto do rynku prowadziły główne drogi, przy czym bramę Klasztorną po wybudowaniu zamku zastąpiła usytuowana bardziej na południu brama Nowa. Komunikację pieszych uzupełniała nadrzeczna furta przy klasztorze. Główne bramy umieszczone były w czworobocznych wieżach o wymiarach około 8×8 metrów z przejazdami zamykanymi bronami w przyziemiu. Klasztorna i Kouřimska były w całości wysunięte do parchamu, zaś Čáslavska częściowo usytuowana wewnątrz miasta, być może ze względu na różnice w formie terenu (międzymurze przed bramą Čáslavską było węższe). Bardzo charakterystycznie umieszczona była brama Łabska, wybudowana pod skosem w samym narożniku miasta, w jego najniższym punkcie, w celu zwrócenia się w stronę mostu. Kurtyny łączyły się więc z nią w południowej elewacji oraz z narożnikiem północno – zachodnim. Po wybudowaniu zewnętrznego muru bramy przedłużono szyjami, zaczynającymi się zapewne niskimi budynkami bramnymi lub samymi portalami. Powstała pod koniec XV wieku brama Nowa była jedynie portalem przebitym w głównym murze, poprzedzonym prostym przedbramiem.
W XV wieku po północnej stronie Łaby wzniesiono wieżę na wzgórzu zwanym Skala Záblavská. Utworzona na planie czworoboku o wymiarach 6,4 x 5,9 metra z murami grubości 1,3 metra, pierwotnie zwieńczona była czterospadowym dachem i wzmocniona pobliskimi obwarowaniami. Jej zadaniem było ochraniać groźne dla miasta miejsce z którego można byłoby ostrzeliwać Kolín, a zarazem zabezpieczać przedmoście. Mogła także kontrolować ruch na rzece i działające na niej młyny, wraz z drugą czworoboczną wieżą, usytuowaną po przeciwnej stronie, na skale przed miejskim murem obronnym.
Stan obecny
Miejskie mury obronne zachowały się na znacznej długości, zwłaszcza w południowo – wschodniej części części Kolína, gdzie widoczne są fragmenty głównego muru z basztami oraz zewnętrzny mur parchamu. Częściowo zachowała się brama Klasztorna z widocznym do dziś przejazdem i fragmentem portalu. Przetrwała również wieża Prochowa po drugiej stronie rzeki. Służy ona obecnie jako platforma widokowa. Otwarta jest w sezonie turystycznym od maja do października, w pierwszy i trzeci piątek miesiąca od godziny 14:30 do 16:30, lub w innych terminach po uzgodnieniu z miejską informacją turystyczną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.