Historia
Budowę kościoła farnego św. Bartłomieja rozpoczęto wkrótce po założeniu królewskiego miasta Kolín przez Przemysła Ottokara II w latach 60-tych XIII wieku. Wyjątkową wówczas dla Czech architekturę, kościół zawdzięczał kolonistom z terenów środkowych Niemiec, którzy stanowili większość mieszkańców nowego miasta. Po krótkiej przerwie w okresie niepokojów po śmierci króla Ottokara II, prace budowlane były kontynuowane w ostatniej ćwierci XIII wieku i ukończone przed końcem lat 80-tych. W pierwszej ćwierci XIV wieku wprowadzono jedynie niewielkie zmiany, takie jak dobudowę bocznej kaplicy przy prezbiterium.
W 1349 roku kościół został uszkodzony przez zaprószony w mieście pożar, ale zniszczenia stały się impulsem do dalszej, jeszcze bardziej ambitnej działalności budowlanej. Z inicjatywy cesarza Karola IV oraz być może proboszczów Theodorika z Klatova i jego następcy Ondřeja Eberlina z Vysokégo Mýta, kanoników kapituły na zamku praskim, wezwano sławnego architekta i mistrza budowlanego Petra Parléřa, drugiego budowniczego praskiej katedry św. Wita, który w 1360 roku rozpoczął gruntowną przebudowę prezbiterium. W 1378 roku prace były już na tyle zaawansowane, iż kościół mógł zostać ponownie konsekrowany. Po tej dacie kontynuowane były gotyckie, wspierane przez bogatych mieszczan adaptacje, bowiem w księgach miejskich odnotowano w latach 1380 i 1382 wzmianki o dalszej budowie kościoła, ponawiane jeszcze kilkukrotnie aż do 1401 roku. Jednak wielki pożar Kolína z 1395 roku, kolejny pożar z 1416 roku, który strawił prawie całą zabudowę miasta za wyjątkiem kościoła, klasztoru i 10 domów, a także późniejsze wojny husyckie, spowodowały kres Kolína jako kwitnącego ośrodka niemieckich kupców. Poskutkowało to nie ukończeniem planów przebudowy korpusu nawowego miejskiej fary oraz brakiem większych przekształceń kościoła św. Bartłomieja w kolejnych stuleciach.
W okresie wojen husyckich Kolín został zajęty przez zbuntowanych przeciwko królowi Zygmuntowi prażan, a w 1421 roku kolińscy mieszczanie zostali zmuszeni do przyjęcia czterech artykułów praskich, czyli zbioru podstawowych postulatów wyznawców husytyzmu. W wyniku tego kościół św. Bartłomieja stał się na przeszło dwieście lat świątynią utrakwistyczną. Prowadzono wówczas jedynie prace naprawcze, bez znaczących przekształceń architektury, jako że utrakwiści nie przywiązywali większej wagi do formy i dekoracji kościołów. W 1442 roku w południowej wieży zawieszony został okazały dzwon „Vůžan“ (podobno zawierał on dużą ilość srebra i wyposażony był w obręcz z czystego złota); następnie obie wieże połączono na wysokości górnych kondygnacji drewnianym mostem (podobnie jak we wrocławskim kościele św. Marii Magdaleny).
Pod koniec XV wieku kościół miał się znajdować w złym stanie, dlatego przeprowadzono konieczne remonty sklepień, więźby i dachów. W 1494 roku mistrz praski Jiřík umieścił na północnej wieży zegar astronomiczny, a obie wieże po 1497 roku podwyższono drewnianymi gankami i nakryto wysokimi stożkowymi iglicami. Niedługo później zauważono jednak problemy statyczne północnej wieży, zbyt obciążonej masywnymi późnogotyckimi dzwonami, które wywoływały drgania naruszające nawet sklepienia w nawach bocznych. Kiedy w 1500 roku zawaliła się konstrukcja podtrzymująca dzwon Ondřeja Ptáčka z Kutnej Hory na drugim piętrze wieży, zdecydowano się przenieść pozostałe dzwony z zagrożonej budowli do wolnostojącej dzwonnicy, wybudowanej w 1504 roku zaraz obok kościoła.
Na początku XVI wieku do kościoła dobudowano drewnianą kruchtę czeskich literatów z organami na piętrze, w związku z czym w 1525 roku przebito nowe okno w nawie. W 1532 roku rada miejska Kolína zwrócić się miała do praskiej komory królewskiej, z prośbą o przybycie budowniczego Benedykta Rieda i podjęcie się napraw świątyni, „…skazanej obecnie na wielką ruinę”. Nie wiadomo czy do remontu ostatecznie doszło, ale już w 1533 roku kościół uległ pożarowi, gdy strażnicy przez nieuwagę podpalili dach na wieży południowej. Szczęśliwie ogień nie rozprzestrzenił się i dach odbudowano, prawdopodobnie jako kopię późnogotyckiego. Kolejny pożar, zapewne niezbyt dotkliwy, miał miejsce w 1587 roku, po uderzeniu pioruna w trakcie wichury w jedną z wież.
W 1622 roku, po rozpoczęciu kontrreformacji, ostatni protestancki dziekan został wydalony z Kolína, a jego miejsce zajął niepopularny katolicki ksiądz polskiego pochodzenia Jan Glodomaster. W czasie wojny trzydziestoletniej, między 1639 a 1642 rokiem, kościół św. Bartłomieja został spustoszony przez wojska szwedzkie. Jego powojenna odbudowa prowadzona była z wielkim trudem, z powodu zubożenia miasta i kłopotów finansowych. Dodatkowym nieszczęściem był ogromny pożar z 1796 roku, który całkowicie wypalił świątynię. Ocalała jedynie zakrystia, kaplica Panny Marii i para portali północnych z oryginalnymi gotyckimi drzwiami. Jedną z największych strat było niemal całkowite zniszczenie gotyckich witraży w oknach, niebezpieczne było naruszenie statyki budowli. W kolejnych latach została ona jedynie prowizorycznie zadaszona, a pierwsze większe naprawy przeprowadzono w 1848 roku. Gruntowna odbudowa i renowacja rozpoczęła się w 1878 roku na podstawie planów architekta Josefa Mockera. Po krótkiej przerwie na przełomie wieków, już pod nadzorem Ludvíka Láblera, prace kontynuowano w latach 1904-1910. Odnowiona świątynia została konsekrowana ponownie w 1911 roku.
Architektura
Kościół z pierwszej, XIII-wiecznej fazy budowy był budowlą o trzech nawach korpusu, z krótkim transeptem (pseudo-transeptem), oraz z prezbiterium na rzucie prostokąta. Na wysokości naw bocznych i transeptu kościół zamknięto na wschodzie trójbocznymi apsydami, które oflankowały zachodnią część prezbiterium. Połączenie prosto zamkniętego prezbiterium i wielobocznych apsyd było rozwiązaniem oryginalnym, jeśli powstały one jednoczasowo. Do świątyni prowadziły wówczas dwa portale północne i główny portal w ścianie zachodniej, co wynikało z usytuowania kościoła w południowo – wschodnim narożniku miejskich murów obronnych i brakiem potrzeby wejścia od strony uliczki podmurnej. W drugiej fazie, jeszcze przed końcem lat 80-tych XIII wieku, wzniesiono po stronie zachodniej dwie smukłe, ośmioboczne wieże o wysokości 66 metrów oraz zasklepiono wszystkie trzy nawy. W pierwszej połowie XIV wieku po stronie południowej rozebrano wieloboczną apsydę, na miejscu której wzniesiono trójprzęsłową kaplicę, zlicowaną wschodnią ścianą z prezbiterium, ale ze ściętym narożnikiem.
Wczesnogotyckie prezbiterium opięte było przyporami i przykryte sklepieniami, ze względu na rozmiary zapewne podzielonymi na dwa przęsła (być może zachodnie ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym i wschodnie sześciodzielne, uzupełnione dodatkowymi żebrami diagonalnymi w narożnikach). Obie boczne apsydy niewątpliwie przykryte były sklepieniami sześciodzielnymi. Układ okien prezbiterium zależał od formy jego sklepienia i wielkości ścian bocznych. W zachodniej części nie było okien, bowiem utworzono tam ścienne malowidła. W pozostałej części okna mogły przypominać te w korpusie nawowym – wąskie, wysokie, jednodzielne, obustronnie rozglifione i zwieńczone trójliśćmi. Najważniejsza elewacja wschodnia posiadała albo triadę okien, z wyróżnionym otworem środkowym, albo tylko jedno większe okno na osi. Wewnątrz kościoła, poniżej posadzki prezbiterium, usytuowano kryptę z ołtarzem św. Ducha.
W drugiej połowie XIV wieku, pod nadzorem sławnego Petra Parléřa, dokonano przebudowy prezbiterium, które uzyskało prawie taką samą szerokość co korpus nawowy. Utworzono trzy nawy z obejściem (ambitem) na wschodzie, dodatkowo otoczonym wieńcem kaplic z zakrystią i skarbcem świątynnym po stronie północnej oraz dwoma wielobocznymi ryzalitami mieszczącymi klatki schodowe. Rzut nowego prezbiterium nie miał bezpośredniego poprzednika w starszych realizacjach Parléřa. Unikalne było zastosowanie masywnych, trójkątnych „filarów” do utworzenia ścian kaplic, co na zewnętrznych elewacjach pozostawiło odcinki pełnego, celowo pozbawionego dekoracji muru, przeplatającego się z dużymi, ostrołucznymi oknami kaplic. Nad nimi założony został system przypór i łęków oporowych który wzmocnił i odciążył wysokie ściany prezbiterium, prawie na całej szerokości przeprute dużymi oknami. Prawdopodobnie w podobny sposób Parléř zamierzał przebudować korpus nawowy (o czym świadczyłyby wyprowadzenia sklepień na styku obu części kościoła oraz przedłużenia profili bocznych okien chóru ku zachodowi), jednak zamierzenia tego nigdy nie przeprowadzono. Przed 1400 rokiem jedynie powiększono okna w nawach i wieży północnej, a przy nawie południowej dostawiono stosunkowo prostą kaplicę Marii Panny, (Kokovską), założoną na rzucie pięciu ścian ośmioboku. Ponadto pod koniec XV wieku wieże ujęto drewnianymi gankami dla straży oraz nakryto wysokimi stożkowymi dachami, ozdobionymi narożnymi wieżyczkami.
Filary łęków oporowych oprócz kluczowej funkcji stabilizującej i wzmacniającej całą budowlę, pełniły również rolę ozdobną. Zwieńczone zostały sterczynami, bogato dekorowanymi żabkami i zaopatrzonymi w kwiatony, a ich elewacje ozdobiono laskowaniem zamkniętym trójliśćmi. Prawie całą płaszczyznę ścian nawy głównej prezbiterium wypełniły ostrołukowe okna z czwórdzielnymi (we wschodnim zamknięciu) i sześciodzielnymi maswerkami (od północy i południa). Wieniec kaplic oświetliły nieco węższe, choć i tak okazałe okna, również maswerkowe i ostrołuczne, nad którymi poprowadzono gzyms i ozdobną balustradę wypłonioną ażurowym maswerkiem. Dodatkowo w miejscach załamania murów na poziomie gzymsu umieszczono rzeźbione na podobieństwo zwierząt rzygacze, odprowadzające nadmiar wody deszczowej z dachów kaplic. Gotycka balustrada objęła również zakrystię, doświetlaną mniejszymi oknami dwudzielnymi i jednodzielnymi o ostrołucznych zamknięciach. W dolnej partii murów wschodniej części kościoła poprowadzono gzyms podokienny, a przy ziemi ściany poszerzono cokołem.
Elewacje zewnętrzne korpusu nawowego w zachodniej części kościoła charakteryzowały się dużo mniejszą dekoracyjnością. Wzmocnione zostały wysokimi (ale nie sięgającymi gzymsu pod okapem dachu), uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przebito węższe niż we wschodniej części kościoła okna, jednodzielne i dwudzielne, zaopatrzone we wczesnogotyckie, proste profilowanie ościeży. W przyziemiu przypór utworzono arkady, jedynie skrajne wschodnie pozostawiono pełnymi. Poza nimi zewnętrzne elewacje pseudotranseptu nie różniły się niczym od elewacji naw bocznych korpusu. Fasada zachodnia do końca średniowiecza zachowała najbardziej surowy, wczesnogotycki wygląd z całej bryły kościoła. Jej gładka, pozbawiona przypór elewacja otrzymała na osi ostrołuczny portal wejściowy, wyżej okrągłe okno wypełnione rozetą i dwa małe okienka w partii trójkątnego szczytu. Dla odmiany wyniosłe wieże horyzontalnie podzielono gzymsami kordonowymi, a wertykalnie umieszczonymi w miejscach załamań murów wałkami, objętymi gzymsami od zewnątrz. W prawie każdą tak uzyskaną czworoboczną płaszczyznę muru wstawiono jedno okno, co z powodu ośmiobocznych planów obydwu wież i czterech pięter wysokości, doprowadziło do nagromadzenia bardzo dużej ilości otworów okiennych. Początkowo miały one formę wczesnogotycką, z ościeżami zamkniętymi trójliśćmi. W okresie późnego średniowiecza część z nich zastąpiona została wielodzielnymi oknami maswerkowymi.
Portal zachodni pierwotnie flankowany był kolumienkami na poligonalnych cokolikach, które niosły rzędy zdobionych liśćmi głowic z niskimi abakusami. Na jednej z głowic zamiast płaskorzeźbionych liści umieszczono ludzką maskę z wychodzącymi z jej ust roślinami (motyw tzw. zielonego człowieka). Ostrołuczną archiwoltę pokryto liściastą i figuralną dekoracją, przy czym ta druga była jedyną tego rodzaju w Czechach zastosowaną na archiwolcie portalu. Wewnętrzne, profilowane ościeże portalu zachodniego pozostawiono nieprzecięte głowicami na całej wysokości. Portal północny w drugim przęśle od zachodu również ujęty został kolumienkami, osadzonymi na cokole i zwieńczonymi bogato zdobionymi kapitelami. Z każdego płaskiego abakusa kapitelu poprowadzono wałek archiwolty a wklęsłe przestrzenie pomiędzy nimi ozdobiono misterną dekoracją imitującą roślinne wici i kwiaty. Kolejny portal północny, w piątym przęśle od zachodu, był już prostszy, jedynie z dwoma kapitelami zdobiącymi główny wałek profilowania, natomiast najmniej dekoracyjną formę otrzymał ostrołuczny, profilowany do wysokości cokołu portal południowy w prezbiterium. Dodatkowe dwa portaliki siodłowe (dwuramienne) wiodły do wieżyczek schodowych przy wieżach zachodnich.
Wnętrze korpusu świątyni jeszcze w drugiej połowie XIII wieku zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. W nawie głównej utworzyły one cztery prostokątne przęsła, z których skrajne zachodnie znalazło się pomiędzy wieżami. W nawach bocznych zastosowano po trzy przęsła kwadratowe, lecz przestrzenie podwieżowe otwarto na nawy kolejnymi przęsłami. W zachodniej części korpusu nawowego usytuowano wczesnogotycką emporę z XIII wieku, pod którą umieszczono sklepioną kruchtę otwartą na wschód trzema bardzo szerokimi arkadami. Podział na nawy zapewniły dość masywne filary, zasadniczo czworoboczne w przekroju, ale z uskokami w narożnikach w które wstawiono służki. Kolejne służki przystawiono do środkowych części elewacji filarów, dzięki czemu każdy z filarów ujęty był ośmioma służkami, nadającymi im większej lekkości i elegancji. W ścianach naw bocznych sklepienia również podpierały służki, ale zostały one zgrupowane w wiązki po trzy, przy czym środkowe ukształtowano jako nieco większe (na nie opadały masywniejsze żebra jarzmowe, rozdzielające poszczególne przęsła). Bardziej złożona sytuacja była w pseudotransepcie, gdyż o ile w części północnej zastosowano wiązkę służek podpierającą sklepienie sześciodzielne, to w południowym ich nie umieszczono, a sklepienie utworzono pięciodzielne. Zapewne sklepienia transeptu wstawiono wtórnie, gdyż w obu ramionach środkowe żebra sklepień umieszczono w ścianach bezkonsolowo. Pozostałe żebra transeptu oraz żebra w nawach korpusu osadzono na głowicach służek ozdobionych motywami roślinnymi i figuralnymi, których formy były wyjątkowe i niepowtarzalne na ziemiach czeskich. Na jednej ze służek południowo – wschodniego filara przedstawiono motyw „Judensau“, reprezentujący trzech Żydów pijących mleko świni (krytyka obżarstwa), a na północno – zachodnim motyw splecionych smoków (herb Kolína) i harpii. Wyjątkowo ukształtowano także dwa zworniki w nawach bocznych, ozdobione reliefami o trzech rybach ze wspólną głowę i z trzema zającami ze splecionymi uszami (symbolika nieznana).
Wnętrze prezbiterium po przebudowie Parléřa uzyskało dwa duże, prostokątne przęsła nawy głównej, od zachodu sąsiadujące z połową przęsła wczesnogotyckiego, a od wschodu z przęsłem wielobocznym, przykrytym sklepieniem sześciodzielnym. Nawy boczne zwieńczono na wysokości 22,3 metrów sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, które w miarę posuwania się na wschód, w zwężających się przęsłach obejścia, wpierw prostokątnych, potem trapezowatych, a na końcu trójkątnych, musiały zostać zastąpione sklepieniami trójpodporowymi. Obejście otwarto na nawę główną prezbiterium bardzo wysokimi, profilowanymi arkadami, z powodu których zabrakło pod oknami miejsca na triforium. Profilowanie arkad przedłużone zostało bezwspornikowo na filary, na które spłynęły także wałki służek sklepiennych, co w efekcie dało harmonijny, elegancki efekt dekoracyjny. Profilowanie wałkami i wklęskami zakończono dopiero na wielobocznych cokołach filarów. Jako że okna nawy głównej prezbiterium w zasadzie rozdzielone zostały jedynie na szerokość służek, a wysokie arkady pośrednio wpuszczały światło poprzez okna kaplic, wnętrze tej części kościoła tonęło w świetle słonecznym. Całe prezbiterium charakteryzowało się wysoką jakością wykonania, bez żadnych widocznych wad i przemieszczeń w osadzaniu służek i skomplikowanych wyprowadzeń żeber.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury sakralnej na terenie Czech i jednym z najbardziej oryginalnych dzieł architektury okresu luksemburskiego. Zabytek składa się z trzech głównych części: dwuwieżowej fasady, wczesnogotyckiego korpusu oraz XIV-wiecznego prezbiterium. Za sprawą nie ukończenia pierwotnych planów Petra Parléřa, posiada bardzo oryginalną, urozmaiconą formę, z dużo niższym korpusem flankowanym przez wyniosłe, okazałe prezbiterium i dwie strzeliste wieże. Znaczenie budowli podnoszą liczne detale architektoniczne, częściowo odnowione lub wymienione podczas purystycznej renowacji z początku XX wieku (rzygacze, maswerki, sterczyny, balustrady, gzymsy, portal północny). W trakcie remontu przemurowano także przypory przy korpusie nawowym, rozebrano i odbudowano naruszone pożarami klatki schodowe przy wieży i prezbiterium, arkadę tęczy i szczyt zachodni. Konieczne było rozebranie i odtworzenie dużej części empory w korpusie nawowym. Pozostawiono w stanie pierwotnym portal zachodni, jedyny który wyróżnia się dziś poniszczonymi, zatartymi detalami. Dzięki przeprowadzonej ze starannością renowacji kościół jest dziś stylistycznie jednolity (choć łączy elementy wczesnego i pełnego gotyku). Obok niego, po północnej stronie, zobaczyć jeszcze można późnośredniowieczną, wolnostojącą dzwonnicę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Beránek J., Kypta J., Laval F., Neustupný Z., Raně gotický závěr chrámu sv. Bartoloměje v Kolíně, „Průzkumy památek XX”, 1/2013.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mádl K., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 1. Politický okres kolínský, Praha 1897.
Patrný M., Stavební vývoj chrámu sv. Bartoloměje v Kolíně od 14. do 20. století, „Průzkumy památek XIX”, 2/2012.
Patrný M., Beránek J., Arciděkanský chrám sv. Bartoloměje v Kolíně, České Budějovice 2014.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.