Historia
Klasztor cysterski Pomuk (określanego też jako Nepomuk) został założony w latach 1144-1145, jako filia konwentu z bawarskiego Ebrach. Imię jego fundatora nie jest znane, zakłada się jednak, iż w powstanie klasztoru zaangażowany był książę Władysław II Przemyślida lub jego brat Henryk, ewentualnie inicjatorem założenia opactwa był jakiś możny z ziem zachodnioczeskich. Ze względu na zniszczenie większości dokumentów klasztornych, z początków klasztoru w XII i XIII wieku przetrwały jedynie imiona trzech jego opatów: w roku 1177 udokumentowany został opat Konrad, w 1188 roku opat Hermannus i od 1252 opat Berchtold. W 1199 roku przeorem konwentu był późniejszy biskup ołomuniecki Robert. Założenie opactwa jako filii klasztoru z Ebrach, zapewniło mu wysoką pozycję pośród klasztorów czeskich. Sam Pomuk stał się natomiast założycielem cysterskiej filii w morawskiej osadzie Žďár nad Sázavou w 1252 roku.
XIII stulecie było dla klasztoru Pomuk, podobnie jak i dla innych konwentów na terenie Czech, okresem największego dobrobytu. Jego ziemie rozciągały się na północy po miasto Starý Plzenec, a na zachodzie po miasto Klatovy. Dobra obejmowały około 90 wiosek, miasta Blovice i Nepomuk oraz 10 folwarków. Ponadto dochody wpływające do klasztornej kasy były uzupełniane znacznymi kwotami z zysków kopalń złota. Pomimo tego w XIV wieku pod rządami Jana Luksemburczyka, a zwłaszcza Wacława IV, sytuacja ekonomiczna klasztoru pogorszyła się, w efekcie czego majątek klasztorny był obciążony dużymi długami. Miała na to wpływ niepewna sytuacja polityczna oraz epidemia z 1380 roku, kiedy to w okresie kilku tygodni zmarło aż 30 braci i 13 konwersów.
Na początku XV wieku sytuacja klasztoru była bardzo zła. Upadkowi gospodarczemu towarzyszyły także problemy z dyscypliną i rozluźnienie reguły zakonnej pośród mnichów. W 1418 bracia zdając sobie sprawę z możliwości wybuchu zbrojnego konfliktu przenieśli swoje archiwum do Ebrach, a wraz z nim Pomuk opuściła część konwentu. Było to rozsądne posunięcie, gdyż już na początku rewolucji husyckiej, w 1420 roku buntownicy zdobyli i spalili klasztor, a mnichów wymordowali. Wypalone ruiny zostały później przekazane przez cesarza Zygmunta Bohuslavovi i Hynkowi Krušine ze Švamberka, pod warunkiem, że sprowadzą opatowi ośmiu mnichów.
Niewielka społeczność klasztorna przetrwała w Pomuk aż do XVI wieku. Ostatnim udokumentowanym opatem był w 1562 roku Jan z Tismic, ale już dziewięć lat później klasztor opisywano jako opuszczony. Niestety w 1581 roku zaginęło klasztorne archiwum, sprowadzone do Czech przez Rudolfa II. Składać się miało z 15 papieskich bull, 17 dokumentów w języku czeskim, 196 dokumentów w języku łacińskim i 3 ksiąg. Prawdopodobnie zostały one celowo zniszczone w celu zapobieżenia roszczeniom majątkowym klasztoru. Na miejscu dawnego opactwa z czasem wyrosła wieś Klášter, której mieszkańcy korzystali z ruin klasztoru jak ze źródła darmowego materiału budowlanego.
Architektura
Opactwo założone zostało w dolinie rzeki Úslavy, od południa ograniczonej samotnym szczytem Zielonej Góry a od północy płaskowyżem. Pomuk w swym ostatecznym kształcie składał się kościoła klasztornego pod wezwaniem Panny Marii oraz rozległej zabudowy mieszkalnej i gospodarczej, otoczonej w całości murem obwodowym. Kościół prawdopodobnie był typową cysterską świątynią w formie trójnawowej bazyliki na planie krzyża łacińskiego, z krótkim, trójbocznie zamkniętym prezbiterium od wschodu, prostą fasadą zachodnią i dwoma ramionami transeptu. Przypuszczać można, iż na przecięciu naw wieńczyła go jedynie niewielka sygnaturka, jako że reguła cysterska zabraniała wznoszenia wyniosłych i masywnych wież.
Po południowej stronie kościoła wzniesiono trójskrzydłowe zabudowania klasztorne mieszczące wymagane przez regułę zakonną pomieszczenia, takie jak: refektarz (jadalnia), dormitorium (sypialnia), czy kapitularz (miejsce zebrań i narad konwentu). Na zasadzie porównań z innymi cysterskimi klauzurami przypuszczać można, iż w skrzydle wschodnim mieściła się od strony kościoła zakrystia z podręczną biblioteką (armarium), a następnie kapitularz, gdzie codziennie na naradach, siadając na kamiennych ławach umieszczonych wzdłuż ścian, gromadzili się bracia pod przewodnictwem opata. W dalszej części wschodniego skrzydła mieścić mogło się parlatorium w którym mnisi rozmawiali bez groźby złamania ślubów milczenia, sień prowadząca na podklasztorne łąki lub fraternia w której mnisi pracowali, najczęściej w okresie zimowym. Piętro skrzydła wschodniego zazwyczaj przeznaczane było na dormitoria, skomunikowane z latrynami po stronie południowej i kościołem po stronie północnej, by bracia mogli się nocną porą szybko przedostać na modlitwy. Skrzydła południowe przeważnie mieściły refektarz, flankowany przez kuchnię i kalefaktorium, czyli pomieszczenie ogrzewane przez całą zimę, w którym upuszczano krew lub odpoczywano przechodząc z pobliskiej fraterni. Refektarz mnichów usytuowany był zapewne prostopadle do głównego bloku skrzydła południowego, a jego kraniec znajdował się w sąsiedztwie kanału zapewniającego wodę kuchni oraz pobliskim latrynom, które także wysunięte były w stronę południową. Skrzydło zachodnie najczęściej przeznaczone było dla konwersów, mieszcząc ich refektarz, dormitorium i fraternię, a także cellarium, czyli spiżarnie i magazyny klasztorne. Prawdopodobnie na skutek którejś rozbudowy skrzydło zachodnie przedłużono ku południowi, mieszcząc w nowej części refektarz i dormitorium konwersów, a także biorąc pod uwagę pobliski kanał z wodą, również latryny. Wszystkie trzy skrzydła połączono ułatwiającymi poruszanie się krużgankami, które otoczyły wewnętrzny ogród – wirydarz, w stronę którego otwierały się arkadami.
Po stronie zachodniej i południowo – zachodniej usytuowano dom opata oraz zabudowę gospodarczą, między innymi klasztorny młyn, położony nad wpadającym do stawu kanałem. Od strony północnej z prezbiterium kościoła sąsiadowała niewielka gotycka kaplica św. Bernarda, a w dalszej odległości znajdował się kościół św. Małgorzaty. Kaplica św. Bernarda była niewielką salową, oskarpowaną budowlą o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej. Kościół św. Małgorzaty stał przy murze klasztornym oraz w pobliżu jednej z bram wjazdowych na teren opactwa. Prawdopodobnie był budowlą dwunawową, oświetlaną półkolistymi oknami, dostępną portalem umieszczonym w zachodniej części ściany południowej, wewnątrz nie podsklepioną.
Stan obecny
Obecnie teren nieistniejącego opactwa zajmowany jest przez wieś Klášter. Z klasztornej zabudowy zachowały się do dzisiaj niewielkie fragmenty niezidentyfikowanych funkcjonalnie romańskich i gotyckich budowli, wtopione w domostwa wsi oraz rozrzucone na jej północnych, wschodnich i południowych krańcach. Pośród budynków widoczne są różne elementy dekoracyjne i architektoniczne dawnego klasztoru, często wykorzystywane do budowy wiejskich domów. Ogólny kształt zabudowy klasztoru jest dziś trudno dostrzegalny, z wyjątkiem muru z portalem przejazdowym i oknami przy domu nr 39 (prawdopodobnie pochodzi z lat około 1220-1230), sąsiedniej ściany z dwoma arkadami przejazdów i czterema czworobocznymi oknami z XIV wieku, oraz domu nr 2 w południowej części wsi, identyfikowanego jako gotycki młyn. Ten ostatni sąsiaduje z niezadaszonym budynkiem gospodarczym, w ścianach którego widać średniowieczne otwory okienne. Przetrwały także dolne partie jednej ze ścian kościoła św. Małgorzaty z portalem i czterema oknami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Charvátová K., Líbal D., Pojsl M., Řád cisterciáků v českých zemích ve středověku, Praha 1994.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.