Historia
Klasztor benedyktyński w Kladrubach ufundowany został w 1115 roku przez księżną Rychezę z Bergu oraz jej małżonka, księcia Władysława I Przemyślidę, który został w nim pochowany dziesięć lat później. Miał on wspomóc kolonizację i rozwój pogranicza zachodnich Czech. Pierwsi bracia, sześciu zakonników oraz sześciu konwersów pod przewodnictwem opata Andrzeja, przybyli w 1117 roku ze Szwabii z konwentu w Zwiefalten. Wkrótce jednak z powodu konfliktów z braćmi czeskimi musieli wyjechać i przybyli ponownie w 1120 roku. Ostatecznie osiedlenie mnichów z opatem Bertholfem nastąpiło około 1130 roku.
Początkowo zakonnicy wznieśli drewniane zabudowania mieszkalne oraz rozpoczęli budowę prezbiterium kościoła, w którym już w 1125 roku pochowano Władysława I. Romańskie murowane budowle klasztoru zaczęto wznosić na początku drugiej połowy XII wieku, a następnie prace kontynuowano w kształtującym się stylu wczesnogotyckim w pierwszej połowie XIII wieku, kiedy to obok transeptu i chóru powstał trójnawowy korpus bazyliki a na południe od niego zabudowania klauzury. Ostatecznie kościół klasztorny konsekrowano w 1233 roku. Była to wówczas jedna z największych murowanych budowli na terenie Czech.
W XIII wieku opactwo utrzymywało dobre stosunki z władcami z dynastii Przemyślidów. Wspierało ich gospodarczo i politycznie, dlatego w zamian otrzymywało bogate nadania, najczęściej majątki ziemskie, pomnażane następnie drogą transakcji handlowych. Była to głównie zasługa ówczesnego energicznego opata Reinhara, dzięki któremu klasztor uzyskał między innymi cenne dobra přeštickie a także zgodę na założenie miasta Kladruby. Ogółem do 1235 roku opactwo posiadało ponad sto wsi, rozległe lasy, winnice, przywileje wodne, kilka kościołów farnych, liczne folwarki. Już jednak w drugiej połowie XIII wieku klasztor kladrubski doświadczył pierwszych kłopotów finansowych, spowodowanych między innymi trudną sytuacją polityczną po śmierci Przemysła Ottokara II. Klasztor prawdopodobnie był wówczas dwukrotnie atakowany, w 1279 i 1288 roku, a według niektórych przekazów został splądrowany i zniszczony.
W XIV stuleciu konwent kladrubski należał do największych wspólnot czeskiej prowincji benedyktyńskiej. Zakończył się wówczas okres intensywnej kolonizacji zachodnich czeskich ziem, a czerpane z nich dochody pozwoliły na przystąpienie do usuwania szkód z okresu chaosu po śmierci ostatniego Przemyślidy. W 1347 roku kladrubski konwent spotkał wielki zaszczyt, gdy ówczesny opat Jindřich otrzymał od papieża Klemensa VI prawo posługiwania się podczas nabożeństw mitrą, berłem, pierścieniem i insygniami papieskimi. Za opata Racka II urzędującego w latach 1352 – 1393, dzięki dobrej sytuacji w kraju po wstąpieniu na tron w 1346 roku Karola IV, prowadzono też prace nad rozbudową klasztoru. Wzniesione zostało między innymi gotyckie, trójnawowe prezbiterium, czy kaplica Wszystkich Świętych.
Pod koniec XIV wieku klasztor został włączony w konflikt Wacława IV z arcybiskupem praskim Janem z Jenštejna. Władca by osłabić swego przeciwnika planował utworzyć nowe biskupstwo pilzneńskiego kosztem dóbr klasztoru kladrubskiego, jednak po śmierci opata Racka II konwent szybko wybrał na jego następcę mnicha Olena, a Jan z Jenštejna wybór ten zatwierdził, unikając okresu wakatu na który liczył król. Po załagodzeniu sporu do planu przekształcenia klasztoru nigdy już nie wrócono, jednak spory i ekonomiczne konflikty z pobliskim miastem Stříbro oraz wrogość czeskiego władcy sprawiły, że klasztor popadł w długi.
Okres rozwoju opactwa ostatecznie został zahamowany w 1421 roku, kiedy to klasztor zdobyli husyci. Zakonnikom udało się uciec do Ratyzbony, ale ufortyfikowany klasztor broniony był przez trzy dni. Chociaż Jan Žižka po zajęciu opactwa nakazał nie burzyć zabudowań, jak to miało miejsce w przypadku innych klasztorów, to jeszcze w tym samym roku Kladruby obległy wojska Zygmunta Luksemburczyka, wykorzystujące w trakcie walk ciężkie działa. Spowodowały one zniszczenia na terenie klasztoru, lecz wojska królewskie musiały się wycofać po otrzymaniu wieści o husyckiej odsieczy. Pierwsze prowizoryczne naprawy zabudowań opactwa kladrubskiego zaczęto przeprowadzać dopiero po zakończeniu konfliktu, a gruntownej odbudowy dokonano dopiero pod koniec XV wieku, gdyż po powrocie benedyktynów w 1435 roku, przez resztę stulecia klasztor próbował odzyskać swój majątek, rozgrabiony przez okoliczną szlachtę w trakcie wojny. Kościół klasztorny został ponownie wyświęcony w 1504 roku, prace przy zabudowie klasztornej sfinalizowano natomiast w pierwszej połowie XVI wieku.
Druga połowa XVI wieku charakteryzowała się upadkiem prestiżu opactwa i jego majątku. W 1557 roku klasztor popadł w ruinę finansową, gdy przez Kladruby przeszli najemnicy niemieccy pod wodzą Albrechta z Rosenbergu i nieoczekiwanie splądrowali cały klasztor. Pojmali przy okazji ówczesnego opata Jana i zaciągnęli go pieszo niemal pod Pilzno, gdzie wypuszczony został dopiero po zapłaceniu okupu. Co więcej w następnym roku przybył komisarz cesarski, aby skonfiskować klasztorny skarbiec. W 1589 roku opactwo zostało zniszczone przez pożar w tak dużym stopniu, że bracia musieli mieszkać w mieście, zaś kolejne spustoszenia przyniosła wojna trzydziestoletnia w pierwszej połowie XVII wieku. W jej trakcie konwent miały być plądrowany aż sześciokrotnie, kilku mnichów zginęło, opata więziono w celu wymuszenia okupu.
Odbudowę opactwa połączoną z barokową przebudową prowadzono od 1653 roku, pod rządami prowadzących rekatolizację Habsburgów. W latach 1712–1726 opat Maurus Finzguth, na podstawie planów Jana Blažeja Santini, przekształcił kościół, między innymi wznosząc nowe apsydy przy prezbiterium oraz centralnie umieszczoną wieżę. Wkrótce potem w latach 1729–1739 wzniesiono całkiem nowe, barokowe budynki klasztorne. W 1785 roku cesarz Józef II dokonał kasaty kladrubskiego konwentu, którego wyposażenie zostało w większości wyprzedane. Jego budynki zaczęły być używane jako hospicjum, koszary, szpital wojskowy, a nawet browar. W 1825 kompleks klasztorny kupił książę Alfred I Windischgrätz, lecz wykorzystywał go okazjonalnie, w większości poświęcając na cele administracyjne i użytkowe. W 1945 roku klasztor uległ nacjonalizacji i został przejęty przez państwo Czechosłowackie.
Architektura
Klasztor został wzniesiony na cyplu ponad rzeką Úhlavką, w pobliżu ważnej przeprawy na tzw. szlaku norymberskim z Pragi do Norymbergi, na miejscu starszego jednonawowego kościoła i cmentarza z przełomu X i XI wieku. Na jego miejscu, w najwyższym punkcie terenu, w drugiej połowie XII wieku i początku XIII wieku benedyktyni wznieśli duży romański kościół, od południa sąsiadujący z zabudowaniami klauzury. Jeszcze dalej na południu znajdowały się zabudowania gospodarcze, browar, obory, spichrze i różnego rodzaju szopy. Całość otoczona została murem oraz ufortyfikowana przekopem, utworzonym od strony południowej i zachodniej, a więc w miejscach nie zabezpieczonych wysokimi stokami wzniesienia.
Pierwszy kościół klasztorny wzniesiony został z nieotynkowanych kwadr piaskowca. Posiadał formę romańskiej bazyliki z transeptem i centralnie usytuowaną apsydą po stronie wschodniej. Prawdopodobnie dwie mniejsze apsydy znajdowały się po jej bokach na zakończeniu bocznych kaplic flankujących środkowy chór. W latach 70-tych XIV wieku bazylika została powiększona o nowe trójnawowe prezbiterium, wzniesione kosztem romańskich apsyd i chóru. Jego nawy boczne oraz nawa główna zostały zamknięte od wschodu trójbocznie. Całość budowli została także wzmocniona licznymi przyporami oraz łękami oporowymi odciążającymi nacisk sklepień na mury kościoła. Odnalezione 1400 fragmenty XIV-wiecznych rzeźb, zniszczonych w trakcie wojen husyckich, wskazywałyby, iż świątynia była wówczas bogato udekorowana.
Zabudowa klasztorna została wzniesiona na południe od kościoła. Trzy skrzydła z krużgankami otaczającymi wirydarz zapewne stykały się z korpusem nawowym, przy czym skrzydło zachodnie znajdowało się w pobliżu zachodniej fasady kościoła, skrzydło wschodnie usytuowane było na przedłużeniu transeptu, a skrzydło południowe ulokowano równolegle do nawy. Romański wirydarz miał wymiary około 12×12 metrów i otoczony był krużgankami zwieńczonymi sklepieniami bez użycia żeber. Wschodnie skrzydło prawdopodobnie posiadało jedną kondygnację, dwa trakty i w okresie romańskim zwieńczone było płaskim, drewnianym stropem. Zapewne mieścił się tam kapitularz oraz sień wejściowa prowadząca do dalszych zabudowań opactwa i cmentarza. Po południowej stronie prezbiterium zlokalizowano zakrystię, kaplicę Wszystkich Świętych oraz położoną nieco na uboczu infirmerię. Kaplica składała się z kwadratowej nawy oraz węższego prezbiterium, na wschodzie zamkniętego trzema ścianami. Jej wnętrze przykryte było sklepieniem krzyżowym lub gwiaździstym.
Stan obecny
Średniowieczne zabudowania klasztorne nie zachowały się do czasów współczesnych, praktycznie w całości zostały unicestwione przez barokową zabudowę. Także kościół przeszedł w XVIII wieku gruntowną tzw. gotycko-barokową transformację, skutkującą między innymi pojawieniem się dwóch bocznych masywnych apsyd przy prezbiterium. Co ciekawe wzniesiono je w stylistycznej spójności z resztą prezbiterium. Spore zmiany dotknęły również zachodniej fasady kościoła oraz skrzyżowania nawy głównej z transeptem, które zwieńczono barokową wieżą. Z romańskiej bazyliki zachowała się jedynie część transeptu, ściana nawy południowej z oknem, południowa ściana nawy głównej i prawdopodobnie sklepienia naw bocznych. Z okresu gotyku zachowała się częściowo fasada zachodnia z ostrołucznymi oknami, północna ściana nawy bocznej, częściowo chór i prezbiterium. Po południowej stronie kościoła widoczne są mury obwodowe prezbiterium i większości nawy kaplicy Wszystkich Świętych, gruntownie przekształconej w okresie baroku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Merhautová A., Třeštík D., Románské umění v Čechách a na Moravě, Praha 1984.
Sladká M., Benediktinský klášter v Kladrubech a jeho role v kulturní krajině regionu Stříbrska, Plzeň 2017.
Nováček K., Kladrubský klášter 1115–1421. Osídlení – architektura – artefakty, Praha 2010.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.