Historia
W 1356 roku cesarz Karol IV nakazał Vítovi zwanemu Hedvábný, magistrowi fabricae, „aby zamek Kašperk wzniósł ku obronie ziem czeskich”. Potrzeba ochrony wynikała głównie z obecności złóż złota w górnym biegu rzeki Otavy. Przy niej już na początku XIV wieku wyrosła osada Reichenstein (Rejštejn), a wkrótce potem miasteczko Bergreichenstein. W 1341 roku zostało one przeniesione w trochę inne miejsce, wciąż było jednak na tyle ludne, iż cztery lata później król Jan Luksemburczyk mógł podczas oblężenia miasta Landshut wysłać z niego 600 górników do wykonywania podkopów. To wydarzenie stało się przyczyną wrogości między Ludwikiem Bawarskim i Luksemburczykiem, utrzymującej się również po wstąpieniu na tron czeski Karola IV, co w konsekwencji doprowadziło do decyzji o budowie zamku Kašperk (pierwotnie zwanego Karlsberg na cześć Karola Luksemburczyka).
Prace budowlane nad zamkiem prawdopodobnie zostały ukończone w 1361 roku, kiedy to Karol IV postanowił, że każdy właściciel zamku miał pełnić jednocześnie funkcję sędziego ziemi pracheňskiej. Kašperk stał się więc siedzibą egzekucji, a jego posiadacze stali się odpowiedzialni w regionie za dbanie o porządek publiczny i bezpieczeństwo oraz o ściganie przestępców. Niedługo później otworzono też nowy szlak przez osadę Kvilda i pasmo Szumawy do Pasawy i komory solnej. W 1365 roku, cesarz przekazał zamek arcybiskupowi Janowi Očkovi z Vlašimia. Od tamtego momentu Kašperk oddawany był w zastaw możnym: w 1402 roku Habartovi z Hartenbergu, a w 1411 roku Petrowi Zmrzlík ze Svojšína, który dokonał w nim napraw kosztem 200 kop groszy. Być może były one związane z jednym z co najmniej dwóch pożarów, jakie niszczyły zamkowe zabudowania w okresie średniowiecza. Kolejne prace budowlane, związane z zamkiem średnim, prowadzone były według wskazań dendrochronologicznych około 1437 roku.
Od 1454 roku zamek dzierżył Zdeňek ze Šternberka, którego ród posiadał Kašperk aż do 1531 roku. Zdeňek należał w drugiej połowie XV wieku do przeciwników króla Jerzego z Podiebradów, jednak zamek nie odegrał większej roli w wojnach z buntownikami. Prawdopodobnie wówczas, z powodu obawy przed atakiem armii królewskiej, na wschód od zamku wzniesiono obwarowania tzw. Pustego Hrádku. W okresie późnego gotyku, zapewne za czasów Šternberków, zamek był też przebudowywany i modernizowany (podwyższane kurtyny murów obronnych, dom na terenie międzymurza, brama wjazdowa na zamek średni). W połowie XVI wieku Kašperk na krótko powrócił w ręce królewskie, jednak nie miał on już większego znaczenia. W przekazach pisanych stale odnotowywano jego zły stan, aż na skutek braku napraw w 1605 roku runąć miały stropy i schody w budynku mieszkalnym. W 1616 roku opuszczoną warownię przejęło miasto Kašperské Hory. Choć zamek nie został zniszczony w trakcie wojny trzydziestoletniej, później stopniowo popadł w ruinę.
Architektura
Pod budowę zamku wybrano skalisty, podłużny grzbiet o wysokości 886 metrów n.p.m., który dominował nad podnóżem Szumawy. Jego strome stoki od północy i południa opadały ku dolinom niewielkich strumieni, ciężko dostępne były również zbocza zachodnie, natomiast na wschodzie teren łączył się przełęczą z wyższym szczytem. Sytuacja po stronie wschodniej już w momencie wznoszenia Kašperku stanowiła dla niego zagrożenie, bowiem w odległości około 350 metrów od jego czoła poziom rdzenia zamku przewyższony był o około 35 metrów. Z tego powodu w okresie późnego gotyku usytuowano tam wysunięte w przedpole murowane obwarowania na planie klina, zabezpieczające nie tylko zamek, ale i wiodącą do niego drogę. Fortyfikacje głównej części zamku zostały dostosowane do kształtu wzgórza, przez co otrzymały formę nieregularnego, lekko załamanego wieloboku, usytuowanego dłuższymi bokami na osi wschód-zachód.
Obwód zewnętrznego muru obronnego, obejmujący prawdopodobnie wszystkie strony zamku, miał kształt wydłużonego owalu o długości ponad 300 metrów, z prostym ścięciem od strony wschodniej, gdzie znajdowała się brama. Wjazd dostępny był przez most zwodzony przerzucony ponad szerokim rowem, który dodatkowo chroniła narożna, cylindryczna wieża na czworobocznej podstawie. Sama brama była zwykłym portalem zamykanym zapewne wrotami. Za nią droga prowadziła około 60 metrów długim podzamczem, pomiędzy blankowanym murem zewnętrznym po prawej stronie i murem parchamu zamku górnego po lewej stronie. Po stronie zachodniej osiągało się drugą bramę prowadzącą na zamek średni. Ona także chroniona była wykutym w skale rowem i dostępna przez most zwodzony. Mechanizm mostu w późnym średniowieczu oparty był na dwóch drewnianych belkach, które od wewnętrznej strony były połączone poprzecznymi i ukośnymi belkami w sztywną ramę i obracane za pomocą metalowych kołków wokół poziomego pręta w murze bramy. Cała konstrukcja była obciążona przeciwwagą. Kiedy most był wciągnięty, belki spadały do dwóch wysokich wcięć, gdy były spuszczone, most znajdował się w pozycji poziomej. Była to konstrukcja powszechna w średniowieczu, zwłaszcza we Francji.
Długi i wąski dziedziniec zamku średniego, rozłożony na lekko opadającej części skalnego grzbietu, zajmowała pierwotnie zabudowa drewniana, zapewne o charakterze gospodarczym. Jedynie na zachodnim krańcu usytuowano murowaną, czworoboczną więżę ze sklepioną kolebkowo, częściowo zagłębioną w podłożu najniższą kondygnacją. W dwóch wschodnich narożnikach wieża połączona została z kurtynami muru obronnego. W północnej kurtynie zaraz obok budynku znajdowała się brama, z którą mogło być związane pierwotne przeznaczenie wieży. Dostęp do zamku średniego zapewniała też furta we wschodniej części kurtyny południowej. Po stronie wschodniej dostęp do zamku górnego zabezpieczony został obmurowaną suchą fosą o szerokości 5 metrów, przez którą prowadził zwodzony most. Na jej dnie znajdował się zbiornik na wodę deszczową, która była konieczna do codziennego funkcjonowania mieszkańców. Kurtyny zamku średniego łączyły się bezpośrednio z murami zamku górnego, bez żadnej wyraźnej cezury, ale z rozdzieleniem chodników straży murów zamku górnego i średniego, co było podyktowane oczywistymi względami obronnymi.
Zamek górny usytuowano na szczycie wąskiego grzbietu i nadano mu kształt prawie regularnego prostokąta o długości około 70 metrów i szerokości 22 metrów. Wymiary te wyznaczały zasięg muru parchamu, który tworzył około 4 metrowe międzymurze z zabudową zamku. Mur początkowo był stosunkowo niski, zwieńczony krenelażem i otwartym chodnikiem straży, przy czym po stronie zachodniej co trzeci merlon posiadał szczelinowy otwór strzelecki. Rdzeń zamku składał się z trzech części: dwupiętrowego, mieszkalnego pałacu o 33 metrach długości i 11 metrach szerokości, do którego od wschodu i zachodu przystawiono dwie czworoboczne wieże. Całość miała łącznie około 54 metry długości i mury grube u podstawy na niecałe 2,5 metra. Od pałacu wieże wyróżniały się jedynie wysokością, posiadały bowiem pięć kondygnacji, a także zachowaniem grubości ścian na całej wysokości (mury pałacu zwężały się w górnych partiach za pomocą uskoków). Wieża wschodnia dominowała nad pierwszą bramą i podzamczem. Jako, iż był to najbardziej zagrożony kierunek, wieża nie posiadała z tamtej strony ani jednego otworu (podobnie jak na zamku w Karlštejnie). Także druga, zachodnia wieża, od strony zamku średniego nie posiadała okien, jedynie niewielki wykusz na najwyższym piętrze.
Jedyne wejście do rdzenia zamku znajdowało się po stronie południowej. Z obszaru międzymurza po schodach wchodziło się na kamienny filar i przez zwodzony mostek przechodziło do zachodniej części zamku. Portal z drzwiami blokowanymi ryglem prowadził do niewielkiej sieni oświetlanej wąskim oknem w północnej ścianie i szczelinowym otworem przy wejściu. Pozostała przestrzeń przyziemia oświetlana była również przez małe, rozglifione do wnętrza otwory szczelinowe w murze południowym. Od strony wnętrza były one osadzone we wnękach z odcinkowymi zamknięciami. Przykrycie parteru zapewniał drewniany strop, który składał się z belek wmurowywanych w ściany obwodowe na różną głębokość, aż do około 1 metra, co znacznie usztywniało konstrukcję. Strop ten musiał być zamontowany w trakcie budowy, gdy mur obwodowy osiągnął pożądany poziom. W trakcie średniowiecznych prac remontowych nowych belek nie dało się już wmurować do głębokości pierwotnych gniazd, ale do ich umieszczenia wystarczył szeroki na 60 cm uskok ścian wzdłużnych.
Piętro pałacu dostępne było po drewnianych schodach z sieni wejściowej. Od zachodu mieściło małe pomieszczenie wejściowe, następnie dużą komnatę reprezentacyjną i dwa mniejsze pomieszczenia prywatne na wschodzie. Obszar klatki schodowej został oddzielony lekką przegrodą od części piętra z dużymi oknami i doświetlony niewielkim otworem szczelinowym. Największa komnata oświetlana była prostokątnymi oknami umieszczonymi w odcinkowo zamkniętych niszach z bocznymi ławami. Pierwsze ze wschodnich pomieszczeń, skrócone po północnej stronie wąskim korytarzem, posiadało ściany w konstrukcji szachulcowej, wykonane z mieszaniny gliny i wiórów drzewnych, wyłożone od wewnątrz drewnem w celu lepszego utrzymywania ciepła. Jego oświetlenie zapewniało od południa pięć okienek rozmieszczonych w dwóch rzędach (podobne pomieszczenie znajdowało się na zamku w Karlštejnie i kilku innych budowlach królewskich). Komnata we wschodniej części pierwszego piętra posiadała narożny kominek i wykusz ustępowy. Drugie piętro pałacu zostało podzielone na trzy części poprzecznymi ścianami: była to duża sala środkowa i dwa mniejsze pomieszczenia boczne. Pomieszczenie zachodnie przypuszczalnie zajmowała sień ze schodami, oświetlana od południa dużym oknem wykuszowym.
Przyziemia obu wież oddzielone były od pałacu solidnymi murami i dostępne jedynie z góry. Wieża wschodnia miała schody w grubości muru, zachodnia musiała być dostępna drabiną przez otwór w stropie. Podłogę tej ostatniej tworzył bardzo nierówny odcinek grzbietu skalnego, stromo opadającego w kierunku południowym. Obie wieże w przyziemiu doświetlały jedynie pojedyncze otwory szczelinowe w ścianach południowych. Podobny układ z pojedynczymi, nieco większymi otworami południowymi funkcjonował na pierwszym piętrze obu wież, ale z pałacem na pierwszym i drugim piętrze połączona portalami była jedynie wieża zachodnia, wschodnią zaś wyraźnie izolowano. Dopiero wyższe piętra wież (drugie i trzecie) służyły celom mieszkalnym i oświetlane były dużymi oknami. Posiadały także wykusze latrynowe w ścianie północnej, przy czym korytarz do latryny drugiego piętra wieży wschodniej posiadał wtórną, dodatkową komorę w grubości muru, być może przeznaczoną do mycia. Na trzecim piętrze wież, oprócz drewnianych klatek schodowych, znajdowały się wydzielone lekkimi ściankami małe izby, ogrzewane piecami kaflowymi z sąsiednich korytarzyków. Izba we wschodniej wieży w późnym średniowieczu pozbawiona została drewnianych ścianek, a jej ściany pokryto tynkiem i ściennymi malowidłami. Ze względu na orientację komnaty, możliwe jest, że w XV wieku została tam umieszczona kaplica. Co ciekawe, pomieszczenia na czwartym piętrze obu wież połączone były na wysokości poddasza pałacu długim korytarzem i zabezpieczone przy portalach wejściowych zwodzonymi kładkami. Zwieńczenie wież składało się z kamiennych hełmów. Naokoło nich mury otoczono blankowanym przedpiersiem na wystających konsolach, tworząc obronną i obserwacyjną galerię. Do odprowadzania wody deszczowej służyły kamienne koryta, wystające poza elewacje zamku, by woda nie spływała po ścianach.
Rozbudowy z XV wieku dotyczyły głównie dwóch obiektów. Pierwszym był prostokątny w planie budynek, który wypełnił całą szerokość międzymurza między zamkiem górnym a średnim, tuż za fosą. Przypuszczalnie stanął on na miejscu zajmowanym wcześniej przez kuchnię zamkową, która przeniesiona została wówczas w rejon poprzecznego przekopu przed zachodnią elewacją zamku górnego. Późnogotycki budynek posiadał suterenę i trzy rozdzielone drewnianymi stropami kondygnacje nadziemne, z których najwyższa miała pełnoprawny charakter mieszkalny z dużymi oknami o bocznych sediliach. Drugą dużą inwestycją budowlaną z okresu późnego gotyku była wspomniana powyżej strażnica zwana Pustý Hrádek, usytuowana 400 metrów na wschód od zamku. Miała ona formę dużej, pięciobocznej wieży, zapewne przystosowanej do użycia broni palnej. Dodatkowo w XV wieku przebudowywana była zachodnia część zamku średniego, włączenie z systemem bramnym, a dwukrotnie podwyższeniu uległy mury obronne obu głównych części zamku. Zaopatrzono je wówczas w koronie w kryty ganek dla obrońców, celem umożliwienia stosowania broni palnej bez ryzyka zamoczenia prochu. Młodszą i starszą część murów odróżniała też gęstość rozmieszczenia otworów maczulcowych.
Stan obecny
Zamek jest jedną z największych i najlepiej zachowanych budowli na ziemiach czeskich z czasów panowania Karola IV. Przetrwał w postaci tzw. trwałej ruiny, która jest stopniowo poddawana w ostatnich latach renowacji. Widoczne są obie wieże zamku górnego, ściany obwodowe pałacu, XV-wieczny budynek tzw. burgrabstwa pomiędzy zamkiem górnym i średnim oraz większość murów zamku średniego. Zniknęły średniowieczne konstrukcje stropów i dachów, za wyjątkiem części hełmu wieży zachodniej. W wieżach podziały kondygnacyjne zostały współcześnie odtworzone, ale rdzeń pałacu nadal jest jedną dużą, pustą przestrzenią. Wewnątrz późnogotyckiego domu dla zwiedzających udostępniono niewielkie muzeum. Na jego zewnętrznej elewacji od strony zachodniej widoczne są pozostałości po zamurowanym w trakcie rozbudowy krenelażu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Anderle J., Hrad Kašperk, „Průzkumy památek XII”, 1/2005.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.