Historia
Pierwsza wiarygodna wzmianka o zamku Kaltenštejn zapisana została w 1295 roku, kiedy to był przedmiotem sporu między księciem świdnickim Bolkiem I a biskupem wrocławskim Janem III. Zamek „Kaldensteyn” został w dokumencie nazwany nowo wybudowanym i znajdującym się na ziemi nyskiej, będącej wówczas w posiadaniu biskupów. Bolko wykupił go z rąk pierwotnych budowniczych określanych jako „wrogowie Kościoła”, którymi prawdopodobnie byli przedstawiciele jednej z okolicznych szlacheckich rodzin, być może Wüstehubowie. Zgodnie z wyrokiem wydanym przez biskupa krakowskiego Jana Muskatę, książę musiał albo zniszczyć zamek, albo przekazać go biskupowi wrocławskiemu. Bolko wybrał drugą opcję, gdyż w 1299 roku zamek był już w posiadaniu biskupiego kasztelana Dětřicha, brata biskupa wrocławskiego Jana.
W 1307 roku biskup wrocławski Henryk z Wierzbna sprzedał majątek diecezji w kwocie 645 kop groszy, celem wykupienia zamku Kaltenštejn. Wskazywałoby to, na jego oddanie na przełomie XIII i XIV wieku w zastaw, zapewne w celu szybkiego poratowania funduszy biskupstwa. W 1345 roku biskup Przecław z Pogorzeli potwierdził, że kanonik Nicholas Bancz zapisał biskupstwu połowę zamku Kaltenštejn, który uznał wówczas za dobrze ufortyfikowany, bardzo pożyteczny i znacznie górujący nad niżej położnymi terenami („Kaldensteyn forte potens castrum est et nobile”). Dlatego postanowił, że wykupi pozostałą część za 500 kop groszy od Deyna z Frankensteinu oraz braci Apeczka i Nicholasa, którzy zyskali Kaltenštejn za tą samą cenę od Rüdigera Haugvica. Następnie w 1368 roku na zamku siedział niejaki Peczko, choć mógł on być jedynie biskupim burgrabią.
W czasie wojen husyckich ziemie księstwa nyskiego najechane zostały w 1428 roku przez Czechów. W przeciwieństwie do wielu innych warowni, zamek Kaltenštejn prawdopodobnie nie został zdobyty. Musiał być obsadzony garnizonem pod wodzą biskupiego burgrabiego, którym w 1423 roku był „Cuncze Thamme von Seidelicz”. W 1435 roku biskup wrocławski Konrad oznajmił kapitule, że Kaltenštejn i wiele innych majątków przejął w zastaw niejaki Pelkan z Kałkowa. Nie posiadał on zamku zbyt długo, gdyż już w 1441 roku zajął go rycerz Zikmund Rachn, który dodatkowo poważył się porwać córkę królewskiego hejtmana Půty z Častolovic. Z tego powodu Kaltenštejn jeszcze w tym samym roku obległy i zdobyły wojska biskupie, a Zikmund został schwytany, torturowany i ostatecznie stracony. Uszkodzony zamek naprawiono, prawdopodobnie pod nadzorem zamkowego burgrabiego Hanuška z Mušina, wyznaczonego wówczas przez biskupa wrocławskiego Konrada.
W 1443 roku biskup wrocławski Konrad przyjął dymisję kaltenštejskiego burgrabiego Gabriela Speyla i natychmiast oddał budowlę w zastaw kapitule wrocławskiej za 300 grzywien. Z okazji tych działań sporządzono inwentaryzację uzbrojenia zamku. W jego arsenale znajdowały się wówczas dwie hufnice, cztery piszczały, sześć snopków strzał i pół beczki prochu. Stały garnizon liczył 14 zbrojnych, w tym kasztelana i jego zastępcę, którzy mogli powołać jeszcze czterech strzelców z okolicznych wsi. Inspekcja wykazała jednak zły stan zabudowań zamku. Pierwsza, druga i trzecia brama wymagały gruntownych remontów, a czwarta brama musiała mieć wymienione okucia. Ponadto należało naprawić murowany młyn, dach stajni i koło do czerpania wody, obsługiwane przez osadników ze wsi Kobyla. W dobrym stanie według lustratorów był natomiast zamkowy browar.
W 1455 roku biskup wrocławski Piotr wyznaczył na dożywotniego kasztelana Kaltenštejnu niejakiego Christopha z Czesschdorfu, ale przez całą drugą połowę XV wieku właściciele i dzierżawcy zamku często się zmieniali. W 1460 roku, za zgodą biskupa, Nicholas Meinholt wymienił swe dobra Frýdberk za Kaltenštejn, a w 1470 roku syn Nicholasa, Hynek Meinholt, przyjął ofertę biskupa wrocławskiego i zwrócił zamek za 2700 guldenów. W międzyczasie w 1466 roku miał on być więzieniem dla wrocławskiego proboszcza Jana Deustera. Niedługo po odzyskaniu zamku, biskup przekazał go wrocławskiemu kanonikowi, księciu opawskiemu Przemkowi II. Już w 1471 roku biskup Rudolf pozwolił księciu Przemkowi wymienić Kaltenštejn na zamek Vrbno koło Otmuchowa. Od 1472 roku na zasadzie zastawu Kaltenštejn posiadał syn Nicholasa, Hynek Meinholt. Ostatnim znanym dzierżawcą Kaltenštejnu był od 1497 roku Hynek, zięć Jindřicha z Tetova, a dwa lata później sam Jindřich, który otrzymać go miał w dożywocie od biskupa Jana Rotha.
Do zburzenia zamku Kaltenštejn prawdopodobnie doszło około 1505 roku, kiedy to wykorzystano go jako źródło materiału budowlanego dla pobliskiego zamku Jánský Vrch, który był poddawany gruntownej przebudowie w ostatnich latach rządów Jana IV Rotha. Zburzenie Kaltenšteju nastąpić miało za zgodą biskupa, lecz wbrew woli kapituły wrocławskiej, po tym gdy jego właścicielem został administrator majątku biskupstwa, Jan Thurzo. W posiadanie Kaltenšteju miał on wejść uiszczając sumę 1400 florenów.
Architektura
Kaltenštejn został zbudowany na wzniesieniu o stromych i skalistych stokach, otaczających zamek wysokimi spadkami terenu z trzech stron. Nieco łagodniejsze nachylenie natura ukształtowała od południowego – zachodu, w stronę doliny strumieni Meriánskiego i Czarnego. XIII-wieczny rdzeń zamku o wymiarach 45 × 30 metrów usytuowano w najwyższym punkcie wzgórza i otoczono obwodem kamiennych murów obronnych, dostosowanych kształtem do formy terenu. Miały one 2 metry grubości na poziomie przyziemia i około 7 metrów wysokości.
W sylwetce zamku dominowała masywna, cylindryczna wieża – bergfried o średnicy w przyziemiu 10,6 metra i grubości muru 4,35 metra (na wyższych piętrach mur wieży miał już tylko 1,5 metra grubości). Wieża była pierwotnie dostępna jedynie przez portal na pierwszym piętrze, osadzony na wysokości około 6 metrów i zamykany drzwiami, które można było blokować ryglem osadzanym w otworze w murze. Na sam dół ciemnego i dusznego przyziemia, dostać się można było tylko za pomocą drabiny, natomiast powyżej pierwszego piętra prowadziły schody w grubości muru, zaczynające się w sklepionym korytarzyku wejściowym. Ciekawostką była umieszczona na samym dnie wieży mała komórka piwniczna o głębokości pół metra i szerokości 0,6 metra. Wieża oryginalnie posiadać musiała przynajmniej trzy kondygnacje, czyli trochę więcej niż 20 metrów wysokości. Jej zewnętrzne elewacje rozdzielone zostały dwoma odsadzkami: jedną tuż poniżej portalu wejściowego i jedną blisko postawy wieży. Według przekazów pisemnych zadaszenie wieży było kamienne, w przyziemiu utworzono wtórnie przebite drugie wejście, ponadto chciano ją połączyć zewnętrznym gankiem bezpośrednio z budynkiem mieszkalnym.
Na wschód od wieży głównej, w teoretycznie najbezpieczniejszym miejscu zamku, usytuowano dwutraktowy budynek mieszkalny o wymiarach 11 x 13 metrów. Jego południowa część była podpiwniczona i zwieńczona sklepieniem kolebkowym, natomiast druga część północna mieściła jedną większą, prostokątną w planie salę, prawdopodobnie przykrytą drewnianym stropem. Obie partie o wewnętrznych wymiarach 9,5 x 4,6 metra, miały mury obwodowe grube na 1,1 – 1,2 metra oraz 0,8 metra w przypadku ściany działowej. Od strony wschodniej elewacja budynku najpewniej stanowiła część obwodu obronnego zamku, ze względu na brak miejsca przed zboczem na poprowadzenie muru. Na południu i zachodnie między domem a bergfriedem funkcjonował niewielki dziedziniec, natomiast od północy przed kurtyną znajdowała się jedynie wąska przestrzeń majdanu. Przykrycie budynku mogło mieć formę pojedynczego dachu kalenicowego lub dwóch osobnych dachów dwuspadowych, umieszczonych zgodnie z podziałem na pomieszczenia.
Podzamcze rozciągało się po północno – zachodniej stronie rdzenia zamku, obwarowane murem grubości 1,7 metra, dostępne przez prostą, przebitą w murze bramę i prawdopodobnie drewniany most. Zajęło ono najłagodniej opadającą część wzgórza, którą zgodnie z uskokiem terenu podzielono na dwie części. W długości dzielącego muru poprzecznego usytuowano niewielki budynek bramny, zapewniający dodatkową kontrolę przybywających do Kaltenštejnu. Druga, zewnętrzna brama prawdopodobnie znajdowała się po stronie południowo – zachodniej. Według dokumentów źródłowych z 1443 roku, na podzamczu funkcjonował browar, stajnie, młyn i głęboka studnia. Prawdopodbnie zabudowania te przystawione były do wewnętrznych elewacji muru obronnego.
W pierwszej połowie XV wieku zamek otoczono drugim, zewnętrznym pasem muru obronnego o grubości około 1,1 metra, co po stronie zachodniej i południowej wydłużyło i dodatkowo zabezpieczyło drogę dojazdową do zamku górnego. W sumie trzeba było wówczas pokonać do niego aż cztery bramy. Dodatkowo na południowym – zachodzie, tuż za pierwszą bramą, w długości muru obronnego umieszczono niedużą basztę wykuszową, wysuniętą przed lico muru o około 1,6 – 1,9 metra. Grubość jej ścian była nieco większa niż zewnętrznego muru podzamcza, wynosiła bowiem 1,4 metra. Zamek nie był natomiast zabezpieczony suchą fosą, dla przekopania której nie było miejsca w stromo chylonym terenie.
Stan obecny
Obecnie najlepiej zachowanym elementem zamku jest połowa cylindrycznej wieży, przetrwała wciąż do wysokości około 20 metrów. Ponadto widoczne są mniejsze fragmenty murów oraz relikty dolnych partii budynku mieszkalnego z zasypanymi piwnicami. Pomimo znacznej degradacji, Kaltenštejn uchodzi za jeden z nielicznych zamków czeskiego Śląska, który zachował znaczniejsze fragmenty murowanej zabudowy, co ważne, nie przekształconej w czasach nowożytnych. Wstęp na teren ruiny jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava 2000.
Plaček M, Hrady a zámky na Moravě a ve Slezsku, Praha 1996.