Historia
Budowę miejskich murów rozpoczęto w Kadaň prawdopodobnie w drugiej połowie XIII wieku, po założeniu miasta przez króla Przemysła Ottokara II na strategicznie ważnym szlaku łączącym między innymi Pragę, Cheb i Saksonię, przy przeprawie przez rzekę Ohrzę. Na skutek prac pierwszego etapu wzniesiony został pierścień muru obronnego z otwartymi do wnętrza, półkolistymi basztami, choć te ostatnie nie zostały zbudowane w jednym czasie. Roboty prowadzono dalej do późnego XIV stulecia, w okresie kiedy miasto szybko się rozwijało pod władzą dynastii Luksemburgów. Wydaje się, iż wówczas wzniesiony został zewnętrzny mur parchamu, którego strzelnice nie posiadały jeszcze udogodnień dla ręcznej broni palnej. W 1319 roku król Jan potwierdził i rozszerzył miejskie przywileje, co uczynił także jego syn Karol IV, który musiał wspierać mieszczan po wielkim pożarze z 1362 roku. Podobnie jak od innych dużych miast Królestwa Czeskiego, także od Kadaňia oczekiwał Wacław IV w latach 1398 i 1399 zwalczania bandytyzmu na lądowych szlakach. Wszystkie te okoliczności mogły sprzyjać ciągłej modernizacji i rozbudowie miejskich obwarowań.
Na początku wojen husyckich mieszczanie Kadaňia zadeklarowali wierność Zygmuntowi Luksemburczykowi, który w zamian potwierdził ich przywileje, lecz oczekiwał od nich by wraz z mieszkańcami Chomutova walczyli przeciwko buntownikom. W 1421 roku północno – zachodnie Czechy najechali husyccy prażanie, aby zabezpieczyć kraj przed wrogim najazdem z zewnątrz. Ich wojska podbiły znaczną część przygranicznych terenów w tym i Kadaň, jednak wszelcy zwolennicy husytyzmu uciekli przez wojskami drugiej krucjaty antyhusyckiej. Odzyskane miasto Zygmunt oddał w zastaw Erkingerovi z Seinsheimu w zamian za wojskowe wsparcie, zaś w 1437 roku zwolnił mieszczan z podatków na sześć lat w ramach rekompensaty za szkody wojenne.
Po wojnach husyckich, w drugiej połowie XV wieku, z powodu rozwoju broni ogniowej miejskie mury obronne zostały wzmocnione i rozbudowane. Wokół części miasta zbudowano trzecią linię muru obronnego z basztami, a bramy wyposażono w dodatkowe przedbramia (pierwotne znajdowały się na linii parchamu), rozwinięte w jednym lub dwóch przypadkach do formy barbakanów (w 1458 roku zbudowany miał zostać barbakan bramy Praskiej). Lżejszymi fortyfikacjami obwiedziono wówczas również przedmieścia. Nad organizacją obrony i stanem obwarowań czuwali tzw. hejtmani kwartałowi, stojący na czele poszczególnych dzielnic. Miasto było podzielone na cztery okręgi, a na przedmieściach było 9 mniejszych dzielnic. Zgodnie z regulacją miasta z 1579 roku mieszczanie wystawiali straże w sile kilkudziesięciu mężczyzn. Trzech z nich strzegło mostu przez rzekę Ochrzę, trzech pełniło wartę przy bramie Žateckiej (Praskiej), a dwóch mężczyzn stało u bramy Hrnčířskiej na przedmieściach. Po jednym strzegło bramy Wodnej, furty Katowskiej i bramy Łąkowej (Luční). Załogi dużych bram miejskich Prunéřovskiej i Mikulovickiej składały się także z trzech mężczyzn.
Na przełomie lat 40-tych i 50-tych XV wieku zastaw miasta uzyskał Mikuláš Hasištejnski z Lobkovic, który już w 1454 roku zwrócił go Koronie, choć wpływu na miasto się nie pozbył. Trzy lata później król Władysław przyrzekł nie zastawiać, zapisywać ani oddawać nikomu miasta, co w 1463 roku potwierdził kolejny władca, Jerzy z Podiebradów. Jego wojsko w 1467 roku zajęło Kadaň by odwieść mieszczan od sprzyjania politycznym przeciwnikom, przebito też wówczas nowy wjazd do zamku, gdyż stary był pod kontrolą niepewnych kadaňczyków. Obroną granicy królestwa zasłużył się wówczas Jan z Lobkovic, za co w 1469 roku, pomimo wcześniejszych przyrzeczeń, obdarzony został przez władcę dożywotnim zastawem miasta. Zamek dzierżyli wówczas skłóceni z Lobkovicami przedstawiciele rodu z Šumburka, przy czym jedni i drudzy podburzali przeciwko sobie mieszczan, chcących pozbyć się z miejskiego organizmu zamku (udało im się nawet podkopać odcinek muru i zniszczyć jedną z baszt). Na przełomie XV i XVI wieku sytuacja ta wciąż była zaogniona, zaś stan obwarowań nie najlepszy po niszczącym pożarze z 1498 roku. Mieszczanie rozpoczęli wówczas ich odbudowę, przy czym kierowali nią tak by odpowiednim rozmieszczeniem baszt zyskać maksymalną kontrolę nad zamkiem. Sytuacja unormowała się dopiero po śmierci Jana Lobkovica i po wystaraniu się przez mieszczan u króla w 1511 roku o pozwolenie na wykupienie zastawu. Ostatnie sumy spłacili w 1519 roku, choć pomimo tego w kolejnych latach XVI wieku zastawy jeszcze się zdarzały. Dopiero w 1595 roku król Rudolf oddał miastu w użytkowanie podupadły zamek.
Po wojnie trzydziestoletniej znaczenie średniowiecznych obwarowań znacznie zmalało. Zaczęły one być zastawiane zabudową cywilną i popadać w zaniedbanie. Od lat 30-tych XIX wieku zaczęto przeprowadzać rozbiórki. Po II wojnie światowej wyburzono wiele budynków, dzięki którym odsłonięto fragmenty murów miejskich. Wielki program renowacji obwarowań przeprowadzano od lat 70-tych do lat 90-tych XX wieku.
Architektura
Miasto wraz z jego obwarowaniami założono na wywyższeniu terenu nad brzegiem rzeki Ochrzy, która zabezpieczała Kadaň od strony południowej. Od wschodniej natomiast przeszkodę stanowił strumień Bystřica, który w pobliżu miasta miał ujście do rzeki. W miejscu tym też funkcjonowała przeprawa a później most przez Ochrzę. Obwód murów miejskich tworzył nieregularny wielobok zbliżony do prostokąta o wymiarach około 500 metrów na linii północ – południe oraz około 350 metrów ze wschodu na zachód. Zamykał on obszar około 10 ha z obszernym, prostokątnym rynkiem bliżej części wschodniej miasta. W części południowej w ciąg fortyfikacji włączony był zamek, usytuowany na skałach wysokiego nabrzeża i odgrodzony od zabudowy miejskiej przekopem. Północno – wschodni narożnik Kadaňia wypełniony był klasztorem franciszkańskim, zaś gotycki kościół farny stanął po wschodniej stronie rynku, blisko jego narożnika z fasadą zwróconą na plac, prawie naprzeciwko ratusza z wysoką późnogotycką wieżą. Układ ten wskazuje, iż obwarowania miejskie zostały starannie rozplanowane przy wytyczaniu miasta i jego najważniejszych budowli.
Początkowo obwarowania składały się z pojedynczego kamiennego muru obronnego, wzmocnionego nieregularnie rozmieszczonymi półokrągłymi basztami. Prawdopodobnie jeszcze przed wojnami husyckimi dobudowany został drugi, zewnętrzny obwód niższego muru, a z czasem pod koniec średniowiecza na części obwodu utworzono nawet trzeci pas muru. Ten ostatni pominięto jedynie od dość bezpiecznej strony południowej, chronionej rzeką. U schyłku średniowiecza system obronny składał się więc z obwodu głównego muru, międzymurza, zewnętrznego muru parchamu, pierwszej, obmurowanej fosy, ziemnego wału, trzeciej linii muru opartego na wale, zewnętrznego przekopu i zewnętrznego wału ziemnego.
W drugiej połowie XV wieku Kadaň jako jedno z nielicznych miast w tej części Europy otrzymało także oddzielne obwarowania dla swoich przedmieść (Sedlec, Nowe Miasto, Prunéřów i Szpitalne). Utworzyły one formę zbliżoną do półokręgu, którego prostą podstawę stanowiła rzeka. Składały się z pojedynczego muru o długości około 2500 metrów (uzupełnianego drewnianymi parkanami) wzmocnionego od strony wschodniej półokrągłą wieżą Prochową.
Główny mur miasta posiadał od 1,9 do 2,2 metra grubości w przyziemiu, a jego wysokość dochodziła do około 6-7 metrów. Zwieńczono go niezadaszonym chodnikiem straży, zabezpieczonym od strony polnej przedpiersiem z krenelażem, którego merlony nie posiadały otworów strzeleckich. Kurtyny muru wzmocniono basztami, głównie półkolistymi ale także i czwrobocznymi. Było ich minimalnie 14, rozstawionych co około 30-60 metrów, pierwotnie bez ścian tylnych. Przewyższały one przyległe kurtyny o jedną kondygnację i wedle analogii z innymi ośrodkami miejskimi początkowo zwieńczone były krenelażem.
Obszar międzymurza (parchamu) zamknięty był od zewnątrz grubym na 0,9 metra, niskim murem. Poprowadzono go na większości obwodu w odległości około 10 metrów od głównego muru, zwieńczono zaś prostym przedpiersiem, przebitym w równych, około 5-metrowych odstępach prostokątnymi szczelinami (około 55×15 cm) bez ciosowych ościeży. Ich rozglifienie skierowane było w stronę parchamu, natomiast przy samych szczelinach nie odnaleziono pozostałości po żadnych podpórkach dla ręcznej broni palnej. Mur parchamu wzmocniono niskimi basztami, lecz zapewne było ich niewiele: jedna usytuowana była po stronie południowo – zachodniej, kolejna na wschód od zamku, a masywniejsza od nich w narożniku północno – wschodnim obwodu (posiadała aż 4-metrowej grubości mury). Baszty te były otwarte od wewnętrznej strony, półkoliste w planie, dwukondygnacyjne, początkowo niezadaszone.
Trzeci pas muru o grubości 0,9 metra, z racji posadowienia na mniej stabilnym podłożu przy skarpie powstałego wcześniej wału, wzmocniony był przyporami (wzniesiono je co najmniej po południowo – zachodniej stronie miasta). Podobnie jak mur parchamu przebity był rzędem otworów strzeleckich, także rozstawionych co 5 metrów. Odległość miedzy obiema liniami obwarowań wynosiła około 7 metrów, przy czym teren ten wypełniony był po części fosą. Trzecia linia muru wzmocniona była zaoblonymi, niedużymi basztami, wysuniętymi przed kurtyny muru, zwieńczonymi w górnej części szachulcowymi nadbudowami. Odległości między nimi wynosiły około 20-22 metry, nie ma jednak pewności czy tworzyły regularny system basztowy na całej długości trzeciego pasa obwarowań. Przekop przed trzecią linią obwarowań miał od 8 do 13 metrów szerokości w zależności od części miasta.
Do miasta prowadziły cztery bramy: Praska (zwana także Žatecką lub Kovářską) od strony południowo – wschodniej, prowadząca w kierunku Špitálskégo przedmieścia i mostu, brama Prunéřovska od strony północnej, brama Mikulovicka (zwana również Heiligentor czyli Świętą) po stronie zachodniej oraz brama Wodna (Rzeczna) na południowym – zachodzie. Po stronie wschodniej funkcjonowała jeszcze mniejsza furta Katowska, małą furtę posiadał też zapewne klasztor franciszkański. Ze źródeł historycznych wiadomo, iż furta Katowska nie była w odróżnieniu od głównych bram miejskich zamykana na noc. Główne cztery bramy umieszczono w czworobocznych wieżach, rozbudowanych w XV wieku o przedbramia. W przypadku bramy Praskiej i co mniej pewne Prunéřovskiej były to cylindryczne barbakany, zaś brama Mikulovicka i Wodna posiadały prostsze przedbramia z mostami zwodzonymi przerzucanymi nad przekopem. Dodatkowo przy przedbramiu bramy Mikulovickiej stała masywna wieża o zaokrąglonym czole, zwieńczona szachulcowym lub drewnianym piętrem z nadwieszonym wykuszem i przykryta wysokim dachem kalenicowym.
Barbakan bramy Praskiej usytuowany był przed wewnętrznym przekopem, przez który wiódł most połączony z przedbramiem na linii parchamu, a jego przednia, zaoblona część sięgała przekopu zewnętrznego, dlatego możliwe jest, iż pierwotnie miał otwory strzeleckie na czterech kondygnacjach (obecnie jego dół znajduje się pod ziemią). Najniższa kondygnacja chroniłaby dna przekopu, a górne drogi dojazdowej. Najwyżej położone otwory strzeleckie były wąskimi szczelinami, te na pierwszym piętrze otrzymały formę kluczową z dolnym, łopatkowatym rozszerzeniem, niższe zaś były prostymi czworobocznymi otworami, służyły więc dla cięższych dział, w odróżnieniu od umieszczanych na górze strzelców z rusznicami. Grubość muru barbakanu wyniosła 2 metry. Na południowym – wschodzie przebito przez niego ostrołuczny portal ujęty czworoboczną wnęką do chowania mostu zwodzonego, podciąganego linami lub łańcuchami przez dwa wąskie otwory.
Brama Mikulovicka osadzona została w wieży o kwadratowej podstawie o długości boków wynoszącej 9,5 metra. Usytuowano ją w linii murów w ten sposób, że w około 2/3 wystawała w stronę parchamu. Wysokość jej partii murowanych sięgnęła 20 metrów, przy czym do połowy wysokości jej narożniki wzmocniono piaskowcowymi kwadrami. Podzielone na cztery piętra wnętrze przykryto płaskimi stropami, jedynie przejazd w przyziemiu został podsklepiony. Sklepienie to rozdzielono pośrodku gurtą a w każdej z części przebito czworoboczny otwór, zapewne służący jako tzw. mordownia. W bocznych ścianach przejazdu umieszczono po dwa siedziska, osadzone w ostrołucznie zamkniętych wnękach. Bramę zamykano opuszczaną w wysokiej niszy w elewacji polnej (zachodniej) broną, a ponadto dwuskrzydłowymi wrotami. Pierwotne wejście na pierwsze piętro prowadziło od strony miasta, poprzez drewniany ganek, a nie jak to najczęściej praktykowano z korony przyległych murów. Pierwsze piętro wyposażono w dwa przebite pod skosem otwory strzeleckie pozwalające na osłonę przyległych kurtyn, stamtąd też obserwowano przejazd przez mordownie. Drugie piętro posiadało niewielki otwór zarówno od strony miasta jak i na wprost przedpola bramy, przy czym w ostrołucznie zamkniętym otworze zachodnim umieszczony był drewniany bęben na żelazny wał wykorzystywany do podnoszenia brony. Trzecie piętro wieży przepruto z trzech stron pojedynczymi, rozglifionymi do środka otworami oraz z niewiadomych powodów trzema małymi, piramidalnie rozmieszczonymi oknami od strony wschodniej. Ostatnie, czwarte piętro w dużo cieńszych murach przebite było symetrycznie rozmieszczonymi otworami, dwoma z każdej strony, pierwotnie zapewne mniejszymi niż obecne.
Siedem kolejnych bram, a w zasadzie furt, prowadziło przez obwarowania na przedmieściach. Były to: Gnojna, Święta i Pasterska na zachodzie, Prunéřovska i Boczna na północy oraz Garncarska i Mostowa na zachodzie. Fortyfikacje przedmieść na północy i zachodzie opasywały miasto w odległości około 150-180 metrów od przekopu, a na wschodzie nawet dwukrotnie dalej, tak iż obejmowały zasięgiem strumień Bystřica oraz most (miał on dodatkową bramę na swym końcu, po przeciwnej stronie rzeki). Celem było zabezpieczenie wywyższeń terenu z których ewentualny nieprzyjaciel mógłby prowadzić ostrzał miasta.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwały dość liczne fragmenty murów obronnych, najlepiej zachowane zwłaszcza od strony rzeki. Najciekawszym ich elementem jest brama Mikulovická oraz barbakan bramy Žateckiej z 1458 roku. Przetrwały także nieliczne baszty zarówno głównego muru jak i zewnętrznego obwodu np. baszta Franciszkańska po stronie północno – wschodniej, czy baszta Szpitalna po stronie południowej.
pokaż bramę Žatecką (Praską) na mapie
pokaż bramę Mikulovicką (Heiligentor) na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.