Historia
Pomysł ufundowania klasztoru franciszkańskiego wypłynął w 1452 roku, w trakcie podróży misyjnej po Czechach Jana Kapistrana, kaznodziei i założyciela zakonu braci mniejszych obserwantów, gdy odwiedził on właściciela miejscowych dóbr, Jana z Lobkovic na Hasištejnie. Jego zaczątkiem była mała kaplica pod wezwaniem Czternastu Świętych Pomocników, wzniesiona około połowy XV wieku poza miejskimi murami miasta Kadaň. W 1471 roku zaczęto udzielać odpustów dla odwiedzających kaplicę i składających datki na budowę klasztoru, a w 1473 roku, za pozwoleniem króla Władysława II, miejsce pielgrzymkowe przejął prowincjał franciszkanów. W 1481 roku klasztor objął opieką sam król Władysław Jagiellończyk.
Prace budowlane nad klasztorem prawdopodobnie rozpoczęto w 1474 roku, pod nadzorem chebskiego mistrza Erharda Bauera z Eichstätt. Wznoszenie kościoła przypuszczalnie zakończono dość szybko, już w 1480 roku, kiedy to ołtarze wyświęcił sufragan Johann. Najpewniej ukończony musiał być już wówczas cały budynek, a nie tylko prezbiterium, gdyż poza ołtarzem głównym konsekrowano także cztery ołtarze boczne. Z drugiej strony w 1487 roku w kronice wspomniano, że świątynia nie była jeszcze całkowicie ukończona. Zabudowania klasztorne musiały być początkowo drewniane, gdyż dopiero w 1483 roku położono kamień węgielny pod budowę klauzury. Prace nad nią przyspieszyły dopiero w latach 1494-1506, dzięki finansowej pomocy Jana z Lobkovic i odpustom udzielonym przez papieża Innocentego VIII.
W 1506 roku i ponownie w 1514 w klasztorze zbierała się kapituła prowincjonalna franciszkanów, na którą każdorazowo przybywało aż około 150 braci. Goszczenie tak znacznej liczby zakonników świadczy, iż budowa klasztoru musiała być już ukończona, choć w latach 1523-1546 został on znacznie powiększony po stronie zachodniej. Fundatorem tej późnogotyckiej przebudowy był Jiří Popel z Lobkovic. Był to już jednak schyłek okresu dobrobytu dla klasztoru. Wraz z nadejściem i rozwojem reformacji jego rola jako miejsca pielgrzymkowego podupadła, przez co znacząco zmniejszyły się dochody, spadła także liczba nowych powołań. W 1564 roku mnisi czasowo opuścili podupadły klasztor i udali się do klasztoru w Tachovie. Co prawda wrócili w latach 70-tych XV wieku, lecz brakowało im funduszy na konieczne naprawy. Dopiero pod koniec tamtego stulecia po raz kolejny franciszkanów wsparł gorliwy katolik Jiří Popel z Lobkovic. Wzniesiono wówczas także krótkie skrzydło naprzeciwko ogrodu i zasklepiono część pomieszczeń.
W 1619 roku, podczas antyhabsburskiego powstania które zapoczątkowało wojnę trzydziestoletnią, klasztor został obrabowany i spustoszony. Uwięziono i przewieziono do Pragi jego gwardiana, a zakonników zmuszono do opuszczenia zabudowań. Sytuacja zmieniła się po klęsce powstańców pod Białą Górą, która rozpoczęła gwałtowną rekatolizację kraju. Mnisi powrócili około 1627 roku, lecz klasztor i kościół zostały poważnie uszkodzone przez działania wojskowe toczące się w pobliżu aż do 1648 roku. Dlatego do napraw przystąpiono dopiero w 1659 roku, a zakończono je w 1662. Pod koniec XVII wieku klasztor został połączony z miastem alejką wyłożoną wczesnobarokowymi kaplicami, które zostały ufundowane przez szlacheckich dobroczyńców. Dalsze remonty i barokowe przebudowy miały miejsce w latach 1747-1749, po walkach wojny o sukcesję austriacką z w 1742 roku, toczonych nawet na terenie klasztoru. Doprowadziły one między innymi do powstania drugiego wirydarza, nowego zachodniego chóru w kościele i budynku nowicjatu. Już w 1752 roku zabudowania klasztoru i kościoła zostały uszkodzone przez pożar, co wymusiło kolejne prace remontowe. Ostatnie gruntowne prace renowacyjne miały miejsce w drugiej połowie XIX wieku, w latach 1904-1906 i w 1934 roku.
Architektura
Klasztor zbudowano na zachód od miasta, poza miejskimi murami obronnymi, nad rzeką Ochrzą, która lekkim zakolem otaczała go od południa i zachodu. Usytuowano go na południe od traktu wybiegającego z bramy i furty Świętej, znajdujących się w zachodniej części miasta Kadaň. Teren na południe od klasztoru łagodnie opadał ku rzece, a tamtejsze stoki przeznaczono na uprawę winorośli. Po stronie północnej, tuż za traktem, grunt gwałtowniej się podnosił, formując rozległe wzgórze. Na wschód od klasztoru znajdować się mogły pojedyncze luźne zabudowania związane z przedmieściami, na zachodzie natomiast za zakolem Ochrzy wpadał do niej niewielki strumień.
Dominantą klasztoru został kościół, składający się z krótkiego, trójnawowego, pseudobazylikowego korpusu o zbliżonym do kwadratu, ale lekko trapezowatym w planie kształcie oraz prezbiterium o trzech prostokątnych przęsłach szerokości nawy głównej i wielobocznym zamknięciu na wschodzie. Jego wnętrze zwieńczone zostało sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a przez to od zewnątrz jego elewacje wzmocniono przyporami. Pomiędzy nimi przepruto wysokie ostrołukowe okna maswerkowe, dwudzielne po stronie północnej, a trójdzielne we wschodnim zamknięciu. Elewacje wewnętrzne prezbiterium pokryte były barwnymi malowidłami figuralnymi, pejzażowymi i architektonicznymi. W korpusie podział na nawy zapewniły dwie pary czworobocznych filarów, podtrzymujących po trzy ostrołuczne arkady. Nad wszystkimi nawami rozpostarto bardziej zaawansowane niż w prezbiterium żebrowe sklepienia sieciowe, w nawie głównej podzielone dwoma poprzecznymi żebrami na trzy przęsła. Klinowe, potrójnie żłobione żebra opuszczono w nawie głównej na konsole o formach wklęsłych stożków, w nawach bocznych wtopiono w ściany bez użycia wsporników. Główne wejście do kościoła osadzono pośrodku ściany północnej, w nieco archaicznym portalu, być może przeniesionym ze starszej kaplicy.
Budynki klauzury usytuowane zostały po południowej stronie kościoła, gdzie wraz z nim otoczyły niewielki wirydarz z krużgankami. Krużganki zwieńczone zostały późnogotyckim wysklepkowym, bezżebrowym sklepieniem sieciowym, jednym z najwcześniejszych tego typu przykładów na ziemiach czeskich. Podobną formę otrzymało również sklepienie kaplicy św. Katarzyny z około 1480 roku, usytuowanej w południowej części wschodniego skrzydła, z którego wystawała wielobocznym zamknięciem. Sklepienie krzyżowo – żebrowe zastosowano natomiast w zakrystii, usytuowanej w przyziemiu skrzydła wschodniego, tuż przy prezbiterium kościoła. Bardzo nietypowe było umieszczenie kapitularza powyżej niej, na górnej kondygnacji, gdyż zwyczajowo sytuowany był on zawsze w przyziemiu skrzydła wschodniego. W skrzydle południowym znajdował się refektarz oraz zapewne sąsiadująca z nim kuchnia, natomiast skrzydło zachodnie mogło mieć początkowo przeznaczenie pomocnicze, gospodarczo – magazynowe.
Stan obecny
Założenie klasztorne zachowało się do dnia dzisiejszego w całości, ale zostało dość mocno przekształcone w okresie nowożytnym. Dotyczy to zwłaszcza zabudowań klauzury, powiększonej od zachodu o nowe zabudowania z drugim wirydarzem. Także kościół w części zachodniej został przebudowany, choć jego prezbiterium, nie licząc barokowej wieżyczki na sygnaturkę, wciąż ma gotycką formę. Wewnątrz kościoła zachowały się sklepienia, zespół malowideł ściennych oraz bogato rzeźbiony grobowiec Jana Hasištejnskiego z Lobkovic. Spośród zabudowań klauzury najcenniejsze pozostają późnogotyckie krużganki z wysklepkowymi sklepieniami, czy kaplica św. Katarzyny. Obecnie w zabytkowych piwnicach klasztoru mieści się ekspozycja Muzeum Miejskiego poświęcona mineralogii, geologii, archeologii i górnictwu w regionie. Funkcjonują również ekspozycje muzealne o charakterze historycznym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Kašička F., Kostel františkánského kláštera v Kadani – jeho počátky a stavební proměny, „Pruzkumy památek IV”, 2/1997.
Menclová D., Kadaň. Bývalý františkánský klášter, Chomutov 1974.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. II, Praha 1978.