Historia
Najstarsza, jeszcze wyłącznie drewniano – ziemna zabudowa mieszkalno – obronna, powstała w Hradcu w drugiej połowie X wieku lub w początkach XI stulecia. Był to wówczas graniczny gród, leżący na drodze wielkiego szlaku handlowego z Europy Południowej do centralnej części Czech. Pierwsza informacja o zamku w źródłach pisanych pojawiła się w 1220 roku, kiedy to w predykacie możnego Jindřicha Vítkovca została wspomniana jego siedziba, „de novo castro” – nowy zamek. Prawdopodbnie Jindřich nie był jego fundatorem, lecz w nieznanych okolicznościach wszedł w posiadanie budowli królewskiej. Zarówno nazwa łacińska zamku, jak i odnotowane w 1232 i 1242 roku nazwy Gredica i Gradec, pochodzące od czeskiego Hradec, wskazywałyby na powstanie zamku na miejscu starszego grodu, a tym samym pośrednio potwierdzałyby jego królewską fundację.
Budowa wczesnogotyckiego zamku została ukończona w trzeciej ćwierci XIII wieku, przez syna Jindřicha Vítkovca, Vítka z Hradca, przedniego dworzanina króla Wacława I, a później Przemysła Ottokara II. Po Vítku Hradec odziedziczył jego najstarszy syn, Oldřich I z Hradca, początkowo również służący Ottokarowi II. W 1277 roku jednak król Przemysł Ottokar II zajął zamek w obliczu zdrady Oldřicha, spiskującego z królem niemieckim Rudolfem Habsburgiem. Gdy rok później Przemysł zginął na polu bitwy pod Suchymi Krutami, Oldřich I zdołał odzyskać zarówno wpływy jak i Hradec. W walce króla Wacława II z Albrechtem austriackim w 1304 roku Oldřich II z Hradca wraz z całym rodem Vítkovców okazał się już lojalny wobec króla. Jego następca, Oldrich III, w pierwszej połowie XIV wieku często przebywał na dworze królewskim, ale został przyćmiony przez bardziej wpływowych krewnych: Petra z Rožmberka i Viléma z Landštejna. W okresie jego rządów Hradec intensywnie się rozwijał. Niewielka początkowo osada szybko przekształciła się w miasto, którego fortyfikacje zostały wówczas połączone z nowymi, zewnętrznymi obwarowaniami zamku. Oprócz bezpieczeństwa Oldrich III dbał także o reprezentacyjny wygląd swej siedziby (z jego inicjatywy w 1338 roku sień pałacu została ozdobiona cyklem ściennych polichromii).
Na początku lat pięćdziesiątych XIV wieku w lokalnych walkach wewnętrznych w Czechach brał również udział ówczesny dziedzic Hradca, Jindřich II. W 1349 król Karol IV Luksemburski poruczył mu i Jošowi z Rosenberga ziemie wokół Pilzna, z obowiązkiem dbania o pokój na wyznaczonym obszarze. W nagrodę za zasługi, w tym kampanię przeciwko Ludwikowi Bawarskiemu, król nadał Jindřichowi miasto Domažlice. Nadanie to musiał później odwołać z powodu krwawego zatargu w jaki popadł Jindřich ze swym sąsiadem Vilémem z Landštejna, a w 1352 roku dodatkowo skazał go na dwa lata wygnania z powodu wmieszania się w antykrólewski bunt Rožmberków. Jindřich zmarł w 1363 roku, a spadek przejął jego najstarszy syn Jindřich III z Hradca.
W okresie wojen husyckich ród panów z Hradca podzielił się pomiędzy różne strony konfliktu. Menhart z Hradca jako utrakwista, czyli zwolennik łagodnego skrzydła husytyzmu, zapewne nie chcąc ryzykować zniszczenia swych dóbr, po klęsce pod Kamenicí nad Lipou, w 1426 roku zawarł pokój z przywódcą radykalnego skrzydła husytów, Prokopem Wielkim. Po bitwie pod Lipanami w 1434, kiedy to katolicka i utrakwistyczna szlachta czeska zniszczyła wojska ortodoksyjnych husyckich Taborytów i Sierotek, Menhart otwarcie pojednał się z królem Zygmuntem Luksemburczykiem. W okresie gdy był on panem na Hradcu, a także za żyjącego do 1453 roku jego syna Oldřicha V, dokonano kolejnej rozbudowy zamku. Skupiła się ona głównie na powiększeniu przestrzeni mieszkalnej i podniesieniu komfortu życia, choć nie zapomniano o poprawie bezpieczeństwa, wznosząc trzeci obwód murów z trzema basztami.
W 1466 roku na hradeckim zamku spotkali się przedstawiciele Unii Zielonogórskiej, związku katolickiej szlachty czeskiej mającej na celu obalenie husyckiego króla Jerzego z Podiebradów. Rok później Hradec obległy wojska syna króla Jerzego, księcia Henryka (Jindřicha z Minsterberka), lecz po paromiesięcznym oblężeniu musiały odstąpić. Ówczesny właściciel zamku i współzałożyciel Unii Zielonogórskiej, Jindřich IV, stał po stronie króla węgierskiego Macieja Korwina, za co został nagrodzony urzędem najwyższego komornika. Dopiero w 1479 roku wszedł na służbę Władysława Jagiellończyka, uzyskując kolejne wysokie stanowiska. Dzięki temu w ostatniej ćwierci XV wieku mógł sfinansować rozległą późnogotycką przebudowę zamku w Hradcu.
W drugiej połowie XVI wieku, w czasach gdy na zamku siedział Jáchym i jego syn Adam II, przeprowadzono najbardziej radykalną przebudowę w historii Hradca, przekształcającą późnogotycki zamek w renesansowy pałac. Zarządzali nią znani wówczas w Europie architekci: Antonio Erizer Vlach, a po 1581 roku Baltazar Maggi z Arogno. W prace włożono wiele pieniędzy i poświęcono dużo czasu, lecz rezydencją od 1604 roku nie cieszyły się już kolejne pokolenia potomków Jindřicha Vítkovca, gdyż Jáchym Oldřich zmarł bezpotomnie. Zamek przeszedł w ręce rodziny Slavatów, a od 1693 roku w posiadanie ich krewnych Černínów z Chudenic. W 1773 roku został poważnie uszkodzony przez pożar i przez lata był w stanie bliskim ruiny. Dopiero w 1906 roku Eugen Černín, rozpoczął długą, trwającą aż do 1923 roku odbudowę. Jego ród był właścicielem zamku do czasu nacjonalizacji zabytku w 1945 roku.
Architektura
Zamek usytuowano w miejscu z natury bardzo obronnym, pomiędzy rzeką Nežárka od strony zachodniej, a jeziorem i bagnami po stronie wschodniej, które wraz ze strumieniem ciągnęły się aż na południe, gdzie strumień wpadał do rzeki. Pomimo, iż teren zamku położony był prawie 14 metrów ponad poziom wody, jadąc od południa trzeba było okrążyć całe założenie, by znaleźć od północy, poprzez podzamcze, dogodniejsze warunki i możliwość wjazdu do warowni.
Z powodu ukształtowania terenu zamek osiągnął w planie formę zbliżoną do trójkąta z narożnikiem skierowanym na południe. Jednym z najstarszych elementów murowanych zamku była z pewnością masywna, cylindryczna wieża o funkcji bergfriedu (tzw. Czarna Wieża), zbudowana w narożniku północnej części założenia. Przy niej po stronie wschodniej usytuowano prostokątny w planie, romańsko – gotycki pałac, przy czym obie te budowle początkowo funkcjonować mogły jeszcze w obrębie ziemno – drewnianych wałów grodowych. Okrągła wieża północna została zbudowana w najwyższym miejscu terenu i chroniła położoną po stronie zachodniej bramę. Drugą, mniejszą wieżę cylindryczną wzniesiono w narożniku po południowej stronie dziedzińca, natomiast trzecia wieża (tzw. Hranatka) zamknęła trójkąt obwarowań w narożniku po stronie północno – wschodniej. Hranatka była czworoboczna, prawdopodobnie posiadała funkcje mieszkalne i według przekazów z XVI wieku została skomunikowana z gankiem obrońców w koronie obwarowań, które w formie murowanej otoczyły warownię jeszcze przed końcem pierwszej połowy XIII wieku. Grubość muru obronnego zamku była znaczna, wynosiła bowiem około 2 metry. Dodatkowo przed czołem zamku murem obwiedziono północne podzamcze, do którego wjazd prowadził przez czworoboczną wieżę bramną. Główną część zamku od podzamcza oddziałały dwie linie fosy, osobnym rowem poprzedzono też samo podzamcze. W okresie wczesnego gotyku całe założenie osiągnęło obszar około 1,2 ha, był więc hradecki zamek jedną z największych ówczesnych siedzib mieszkalno – obronnych, porównywalną z królewskim Zvíkovem lub Znojmem.
Cylindryczna wieża północna uzyskała ponad 10,5 metra średnicy i po wtórnym podwyższeniu najwyższej kondygnacji około 32 metry wysokości. Jej przyziemie sklepiono kopułą, a trzy kondygnacje powyżej płaskimi, drewnianymi stropami. Dostępne jedynie poprzez górny otwór w suficie, przyziemie przy grubości ścian 3,95 metra, miało jedynie 2,6 metra wewnętrznej średnicy, co predysponowało go do funkcji więzienia lub ewentualnie małego magazynu. Jedyne wejście do wieży znajdowało się od południa, na trzecim piętrze, na wysokości 13 metrów nad poziomem dziedzińca. Wchodziło się więc do niego przez drewniany pomost z zachodniego fragmentu muru obronnego, albo z górnych kondygnacji romańsko – gotyckiego pałacu. Zwieńczenie wieży stanowił wysoki stożek, otoczony chodnikiem straży, utworzonym na grubych jeszcze na tej wysokości na 3,6 metra murach.
Pałac pierwotnie był budowlą jednotraktową na planie prostokąta, wypełnioną piwnicami lub suterenami, przyziemiem i dwoma górnymi piętrami. Piwnice już od początku przykryte były sklepieniami kolebkowymi i doświetlone rozglifionymi do wnętrza szczelinami. Zapewne pełniły one rolę spiżarni i składów. Funkcje gospodarcze musiały mieć również pomieszczenia przyziemia, podczas gdy na lepiej oświetlonych i ogrzewanych piętrach znajdowały się komnaty mieszkalne i reprezentacyjne. W każdej z kondygnacji początkowo znajdowały się po trzy pomieszczenia o porównywalnej wielkości, lecz jeszcze w XIII wieku budynek przedłużono od strony wschodniej i na piętrze wstawiono w jedno z pomieszczeń kaplicę.
Do elewacji pałacu od strony dziedzińca przystawiony był zewnętrzny drewniany ganek, prowadzący do środkowej sieni na pierwszym piętrze, z której boczne portale pozwalały się dostać do dwóch sąsiednich pomieszczeń: zachodniej, ogrzewanej narożnym kominkiem komnaty i położonej od wschodu kaplicy. Sień pełniła zapewne ważną rolę reprezentacyjną, jako iż wszystkie jej ściany pokryto trzema pasami malowideł. Dwa z nich obrazowały żywot św. Jerzego, trzeci natomiast przedstawiał rząd tarcz herbowych. Tak więc przy dość skromnych rozwiązaniach architektonicznych pałacu, wyrafinowanie nadrobiono bogatym i efektownym wystrojem. Komnata z kominkiem zwieńczona była sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na stożkowatych konsolach. Ponadto pierwotnie posiadała przejście do wykusza latrynowego, zawieszonego nad fosą. Wstawiony w drugiej połowie XIII wieku kominek, ozdobiony został na kapturze ślepymi arkadami, w XIV stuleciu pokrytymi dekoracjami heraldycznymi. Portal od strony dziedzińca przebito w tym pomieszczeniu dopiero w XV wieku.
Drugie piętro pałacu posiadło trzy niskie pomieszczenia z płaskimi stropami, z których środkowe zostało zwieńczone sklepieniem krzyżowo – żebrowym w XVI stuleciu. Oryginalnie miało ono portal od strony dziedzińca, prowadzący zapewne na drewniany, zewnętrzny krużganek, oraz drugie przejście na emporę wschodniej kaplicy, która po rozbudowie zajmowała dwie kondygnacje pałacu. Jej trójbocznie zamknięte prezbiterium wysunięto w XIV wieku w kierunku fosy i podzamcza, a od dwuprzęsłowej nawy zostało oddzielone arkadą tęczy. Kaplicę sklepiono krzyżowo, z żebrami spływającymi na służki o kapitelach ozdobionych roślinnymi motywami. W jej zachodniej części mieściła się drewniana empora, w XV wieku zastąpiona kamienną.
Przed końcem drugiej połowy XIII wieku zamek zabezpieczono zewnętrznym, niższym i nieco cieńszym murem, który wydzielił 6-7 metrowej szerokości międzymurze. Nowy mur parchamowy w pobliżu północnej okrągłej wieży połączono z obwarowaniami miejskimi i w XV wieku wzmocniono czworoboczną wieżą zwaną Czerwoną, o boku długości 10 metrów. W okresie późnogotyckim w jej przyziemiu urządzono kuchnię zaopatrzoną w cztery kominy. Samo miejsce połączenia murów miejskich i zamkowych ufortyfikowano niewielką, pięcioboczną wieżą zwaną Lázeňka. Jej górna kondygnacja otwarta była w trzech kierunkach na mury obronne zamku i miasta oraz zwieńczona krenelażem. Umieszczone w niej pomieszczenie zapewne służyło jako strażnica, posiadało kominek i latrynowy wykusz. W okresie późnego średniowiecza od Wieży Lázeňka poprowadzono w kierunku południowym trzeci pas muru obronnego, chroniący zamek od zachodu, południa i wschodu. Był on dość cienki, lecz wysoki jak na mur parchamu. W jego ciągu umieszczono dwie półokrągłe, otwarte od wewnątrz baszty; trzecia okrągła prawdopodobnie znalazła się w najbardziej wystającym, południowym narożniku. Umieszczona w zachodnim narożniku głównego muru zamkowego brama była zwykłym portalem poprzedzonym zwodzonym mostem. Prowadziła ona na północne, obwarowane podzamcze o formie zbliżonej do trapezu. W okresie późnego średniowiecza zaczęła także funkcjonować druga, wschodnia brama, przy wieży Hranatce, także prowadząca na podzamcze północne. Z niego stara czworoboczna wieża bramna z XIII wieku wiodła wprost do miasta. W XV lub na początku XVI wieku podzamcze zostało podzielone biegnącą na linii wschód – zachód zabudową na dwa dziedzińce. Pośród zabudowy tej znajdowało się środkowe, kwadratowe pomieszczenie, ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym wspartym na pojedynczym filarze. Dodatkowo obwarowania podzamcza północnego wzmocniła nieregularna, czworoboczna baszta w narożniku wschodnim oraz dwie kolejne półokrągłe baszty w czołowej kurtynie północnej.
W XIV wieku przeprowadzono wielką rozbudowę pałacu przy północnej wieży. Został on poszerzony od strony dziedzińca o nowy trakt z pięcioma pomieszczeniami na każdym piętrze. Były one nieco węższe, zapewne z powodu możliwych trudności w oświetleniu dawnych pomieszczeń, na które wcześniej pozwalał drewniany, nie zasłaniający okien ganek. W XV stuleciu pałac został także przedłużony od wschodu, aż do wieży Hranatki, gdzie na piętrze umieszczono wielką salę. Było to wówczas największe i najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie na zamku. Pierwotnie sklepione drewnianym stropem, od początku XVI wieku zwieńczone było sklepieniem sieciowym. Oryginalnie oświetlały ją wysokie ostrołukowe okna w białych obramowaniach. W latach osiemdziesiątych XV wieku stara kaplica zamkowa została powiększona o nowe prezbiterium, którego wieloboczne zamknięcie dochodziło do muru parchamu. Środkowa i wschodnia część pałacu była wówczas trzykondygnacyjna, część budynku przy bramie i wieży północnej tylko dwupiętrowa. Komunikację pionową po wyburzeniu drewnianych krużganków zaczęła pełnić murowana klatka schodowa w południowo-wschodnim narożniku nowej zabudowy. Górne kondygnacje prawdopodobnie wieńczyły poddasza o konstrukcji szachulcowej i trójkątne szczyty, nadające całości dość urokliwego wyglądu. Zostały one przekształcone w trakcie przebudowy z połowy XVI wieku. Północno – zachodni narożnik połączony był arkadowym łącznikiem wyposażonym w przejazd bramny z nowym budynkiem po stronie zachodniej, usytuowanym poprzecznie w stosunku do muru obronnego i dalej z podłużnym, dwutraktowym skrzydłem zachodnim, umieszczonym wzdłuż głównego muru obronnego i częściowo wchodzącym na teren dawnego międzymurza. Komunikację między starym pałacem a nowymi skrzydłami ułatwiały także zewnętrzne szachulcowe lub drewniane ganki, przylegające do zewnętrznych ścian skrzydła poprzecznego i łącznika z arkadowym przejazdem przy okrągłej wieży. Przebudowa późnogotycka uczyniła Jindřichův Hradec jednym z najwspanialszych prywatnych zamków swej doby.
Stan obecny
Zamek zachował się do czasów współczesnych w formie jaką otrzymał po gruntownej przebudowie z drugiej połowy XVI wieku, jednak odleźć w nim można całkiem sporo elementów pierwotnych, średniowiecznych. Z pośród nich na pierwszym miejscu wymienić należy wczesnogotycką Czarną Wieżę z XIII wieku, częściowo przebudowaną Czerwoną Wieżę oraz fragmentarycznie zachowany trzeci pas muru obronnego z półokrągłą basztą po stronie zachodniej. Kuchnia w przyziemiu Wieży Czerwonej jest najlepiej zachowaną na terenie Czech późnogotycką kuchnią zamkową. Warty obejrzenia jest także dawny romańsko – gotycki pałac z kaplicą, którego niestety zewnętrze elewacje wraz z większością otworów okiennych zostały przekształcone. Natomiast wewnątrz przetrwał szereg oryginalnych pomieszczeń z dawną sienią i jej ściennymi polichromiami na czele (rekonstruowanymi w XIX wieku). Północne z pomieszczeń piętra jest jednym z najlepiej zachowanych na terenie Czech świeckich przesklepionych wnętrz z XIII wieku. Zamek udostępniony jest do zwiedzania od 30 marca do 31 października. Do wyboru są trzy trasy obejmujące część średniowieczną, renesansową, apartamenty z XVIII i XIX wieku oraz wejście na Czarną Wieżę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.