Jindřichův Hradec – kościół Wniebowzięcia Panny Marii

Historia

   Kościół Wniebowzięcia Panny Marii w Jindřichův Hradec został wzniesiony w latach 60-tych lub 70-tych XIV wieku, jako świątynia parafialna pod patronatem zakonu krzyżackiego. Pierwszy etap nietypowo rozpoczęto od prac nad nawą południową korpusu. Po zmianie planów budowlanych ukończono wszystkie trzy nawy, a także prezbiterium z północną wieżą. Zakończenie inwestycji nastąpiło około początku lat 80-tych XIV wieku.
   W 1434 roku kościół został spalony przez husyckich taborytów. W 1483 roku burgrabia praski i najwyższy ziemski komornik, Jindřich IV z Hradce, uposażył katolickiego proboszcza, a po paru latach otrzymał od papieża Innocentego VIII prawo patronatu dla siebie i swych następców. Świątynia była ciągle rozbudowywana: w 1483 roku dobudowano kruchtę, w latach 1489-1506 dostawiono od północy kaplicę Špulířską, nazwaną od imienia założyciela, rycerza Viktorina Spulíři z Jiter (początkowo nosiła wezwanie Najświętszej Trójcy), w 1599 roku nową zakrystię dla Jezuitów, a w 1696 roku powiększono starszą zakrystię.
   W 1801 roku w mieście wybuchł groźny pożar, który zniszczył także w kościół. Spalił dachy i wnętrze, z wyjątkiem kamiennej chrzcielnicy i szczątków św. Hipolita. Popękały również dwa filary nawy, zawaliły się sklepienia, uszkodzone zostały maswerki w oknach. Prace naprawcze przeprowadzono w latach 1808-1828 i następnie w 1873 roku.

Architektura

   Kościół został wzniesiony jako orientowana, trójnawowa budowla pseudobazylikowa z długim, trójbocznie zamkniętym prezbiterium od strony wschodniej.  Po stronie północnej między nawą a prezbiterium zbudowano czworoboczną, masywną wieżę z przylegającą do niej zakrystią. W latach 1489-1506 po stronie północnej dobudowano także kaplicę Špulířską (Najświętszej Trójcy). Po przeciwnej, południowej stronie narożnik między korpusem a prezbiterium zajęła cylindryczna, a u góry wieloboczna wieżyczka z klatką schodową, wystająca około 4,75 metra nad dwuspadowym dachem korpusu.
  
Nawa główna o nieco większej szerokości od prezbiterium i znacznie większej szerokości od naw bocznych, uzyskała również większą od nich wysokość, nie została jednak, co charakterystyczne dla budowli pseudobazylikowych, oświetlona własnymi oknami. Całość budowli posadowiono na wysokim cokole oraz, za wyjątkiem masywnej wieży, opięto przyporami, z uskokami utworzonymi na wysokości gzymsu podokiennego. Przypory przy prezbiterium utworzono wyższe niż przy korpusie, dlatego zaopatrzono je w większą ilość uskoków, a dodatkowo wyróżniono szczycikami z dwuspadowymi daszkami i sterczynami. Pomiędzy przyporami przeprute zostały duże, ostrołucznie zamknięte okna, w większości wypełnione trójdzielnymi maswerkami (czwórdzielny umieszczono w szerszym oknie zachodnim nawy głównej). Licznymi gzymsami kordonowymi rozdzielono elewacje wieży.
   Główny portal wejściowy, co nietypowe, umieszczono po stronie południowej, w trzecim przęśle od zachodu. Najpewniej miało to związek z usytuowaniem kościoła w stosunku do rynku i centrum miasta. Otrzymał on szerokie ościeża i wysoką, ostrołuczną archiwoltę, bogato profilowane wałkami i wklęskami, posadowione na niskim cokole. Gładki tympanon ozdobiono jedynie znakiem herbowym panów z Hradca, podobnie znaki tegoż rodu umieszczono na wspornikach w narożach dwuramiennego przejścia. Pozostałe boczne portale: północny w trzecim przęśle i południowy w pierwszym przęśle, otrzymały podobne, ostrołuczne, profilowane kształty, ale o skromniejszych zdobieniach.
   Korpus nawowy, budowany w dwóch etapach z wyraźną zmianą planów w trakcie prac, uzyskał cztery przęsła długości: prostokątne w nawie głównej i zbliżone do kwadratów w nawach bocznych. W zachodniej części korpusu umieszczono kruchtę z emporą wspartą na dwóch filarach, ponad którą rozwinięto sklepienie gwiaździste. Pozostałe przęsła przykryte zostały sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Na nawy podział zapewniły ostrołuczne, wysokie arkady, płynnie wyrastające z sześciobocznych filarów o takim samym jak one profilowaniu, oraz z pięciobocznych pófilarów nawy południowej, będących efektem prac starszej fazy budowlanej (widoczne uskoki w miejscach połączeń arkady z trzonem półfilarów wskazują moment zmiany koncepcji). Na filary i na ściany nawy północnej opuszczono drobne, pojedyncze służki z kielichowatymi głowicami, zaś służki przy ścianie nawy południowej zgrupowano w wiązki.
   Prezbiterium, nieco szersze niż nawa główna korpusu, podzielone zostało na trzy prostokątne przęsła przykryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Jego wschodnie zamknięcie utworzone z pięciu boków ośmioboku zwieńczono sklepieniem sześciodzielnym. Sklepienia podtrzymywały obłe służki, wyrastające z wielobocznych cokolików, przecinające gzyms podokienny i zakończone kapitelami.

Stan obecny

   Kościół Wniebowzięcia Panny Marii choć zachował gotycką formę, to nie uniknął w okresie nowożytnym znacznych szkód. Zwłaszcza pożar z 1801 roku przyczynił się do tego, iż nie przetrwały oryginalne sklepienia w prezbiterium, oraz większa część sklepień korpusu nawowego, zarówno nawy głównej, jak i naw bocznych. Nowe sklepienie założono także w przyziemiu wieży, wymienione zostały maswerki w prezbiterium, w oknach nawy południowej oraz w fasadzie zachodniej.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Novák J., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 14, politický okres jindřicho-hradecký, Praha 1901.

Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.