Historia
Klasztor franciszkański w Jindřichův Hradec został założony na początku XIV wieku, w mieście w którym już od XIII wieku przy kościele parafialnym działał zakon krzyżacki. Prawdopodobnie jego powołanie miało być odpowiedzią na wzrost popularności ludowego kacerstwa, z którego wpływami minoryci mieli walczyć (pomiędzy 1335 a 1342 rokiem w mieście działać miał papieski inkwizytor Havel z Hradca).
Budowa klasztoru trwała parę dziesięcioleci. W drugiej ćwierci XIV wieku wzniesiono prezbiterium i ściany obwodowe korpusu kościoła, zaczęto także zakładać sklepienia w nawie południowej. Wznoszenie świątyni oraz kaplicy św. Mikołaja ukończono na początku drugiej połowy XIV stulecia. W 1369 zawarta została umowa na budowę klasztornego krużganka, poświadczona przez gwardiana Jana i brata Wischemera oraz kamieniarzy Mikołaja i Andrzeja. Wynika z niej, iż w okresie tym wszystkie trzy skrzydła klauzury były już zbudowane. W 1434 roku klasztor wraz z większością miasta został spalony przez husytów, co wymusiło długotrwałą renowację, trwającą aż do 1484 roku. W jej trakcie między innymi założono sklepienia w krużgankach.
W okresie reformacji konwent minorytów hradeckich podupadł. Po długich sporach z władzami miasta, mnisi opuścili Jindřichův Hradec i w 1560 roku wyjechali do Jihlavy. W budynkach klasztornych funkcjonował od tamtego czasu szpital i przytułek św. Jana, kościół natomiast tymczasowo wykorzystywali jezuici. W 1597 roku przeprowadzono kolejne naprawy i przebudowy zabudowy klasztornej, następne po pożarze w 1608 roku, w 1787 roku oraz w latach 1891–1895. Pod koniec XX wieku kompleks przeszedł kosztowną renowację, dzięki której obecnie może się w nim znajdować muzeum miejskie.
Architektura
Konwent franciszkanów wraz z kościołem klasztornym został usytuowany w północno – wschodniej części miasta, w narożniku utworzonym przez miejskie obwarowania. Klasztor wzniesiono na miejscu starszej drewnianej zabudowy mieszkalnej oraz funkcjonującego przy niej murowanego kościoła z początku XIII wieku. Ta najstarsza świątynia wzniesiona była na planie prostokąta z półokrągła apsydą po stronie wschodniej. W drugiej połowie XIII wieku została zastąpiona przez kolejny kościół, tym razem o formie najpewniej nigdy nie ukończonej bazyliki, wiązanej z działalnością zakonu krzyżackiego (prawdopodobnie jej nawa południowa wykorzystana została przy późniejszej budowie kościoła franciszkanów).
Kościół klasztorny był budowlą typową dla architektury zakonów żebraczych z XIII i XIV wieku. Składał się z szerokiej nawy głównej, węższej i niższej nawy południowej oraz bardzo długiego prezbiterium o trójbocznym zakończeniu, usytuowanego pod nieco innym kątem niż korpus nawowy (z odchyleniem ku północy). Nad przecięciem nawy z chórem wzniesiono niewielką, wieloboczną wieżyczkę. Na południowej stronie prezbiterium usytuowano kaplicę św. Mikołaja, a po północnej, zakrystię. Całość kościoła poza fasadą zachodnią opięto uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi w głębokich wnękach osadzono wysokie, ostrołuczne okna. Wypełniły je dwudzielne maswerki w korpusie i dwudzielne oraz trójdzielne maswerki w prezbiterium, wszystkie posiadające różnorodne kombinacje wzorów trójlistnych i czwórlistnych. Najszersze okno fasady zachodniej otrzymało maswerk czterodzielny.
W XV wieku, po okresie wojen husyckich, nawa główna kościoła została zwieńczona ponad czterema przęsłami sklepieniem gwiaździstym (pierwotnie przykryta była stropem), natomiast nawa boczna sześcioprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Dwa kwadratowe przęsła prezbiterium przykryto sklepieniem sześciodzielnym, ośmiodzielne sklepienie założono zaś nad wschodnim zamknięciem. System podtrzymywania sklepień w prezbiterium utworzyły obłe służki, podwieszone za pomocą konsol, głównie o kielichowatym kształcie ze stylizowanymi liśćmi oraz o stożkowatej formie, zdobionej wzorami ząbkowanymi. W górnej partii służek umieszczono kapitele, przeważnie gładkie, oprócz dwóch głowic we wschodnim zamknięciu, zdobionych liśćmi dębu. Całkowicie bez głowic żebra opuszono wiązkami na granicy wschodniego zamknięcia i przęsła sześciodzielnego. Nawę główną od prezbiterium oddzieliła wysoka ale masywna, ostrołuczna, pozbawiona profilowania arkada tęczy. Podobną formę otrzymały dużo niższe arkady międzynawowe, podtrzymywane przez masywne czworoboczne filary, jeden filar ośmioboczny w przedostatnim przęśle i dużo subtelniejszy filar w ostatnim przęśle wschodnim. Z tymi wczesnogotyckimi elementami zaczęło kontrastować późnogotyckie sklepienie gwiaździste, podtrzymywane przez wysoko zawieszone konsole na linii parapetów okien clerestorium. W nawie południowej zastosowano służki z kielichowatymi kapitelami i maswerkowymi konsolami oraz pojedyncze o innych formach, będące świadectwem złożonej historii budowy kościoła. We wnętrzu kościół został ozdobiony ściennymi polichromiami, tworzonymi od połowy XIV do końca XV wieku.
Kaplica św. Mikołaja składała się z kwadratowej nawy ze sklepieniem opartym na centralnym filarze oraz jednoprzęsłowego, sklepionego krzyżowo prezbiterium zamkniętego od wschodu wielobocznie i pozbawionego przypór. Podzielenie korpusu na dwie nawy wymusiło zastosowanie w zachodnich przęsłach sklepień krzyżowych, a we wschodnich trójpodporowych, tak by dwa żebra środkowego przęsła wschodniego mogły objąć po bokach arkadę tęczy. Światło wpadało do kaplicy od zachodu przez dwa okna flankujące cylindryczną klatkę schodową, oraz przez okna wschodnie przebite w trzech ścianach zamknięcia prezbiterium. Nietypowo dwa wąskie okna przebito jeszcze w krótkich ścianach wschodnich korpusu, po bokach arkady tęczy. Pod wszystkimi oknami wewnątrz kaplicy poprowadzono gzyms, dzielący całą przestrzeń budowli horyzontalnie. Wertykalnie elewacje podzielono obłymi służkami, będącymi mniejszymi wersjami centralnego filara (cokół, kształt profilowanej, niskiej głowicy).
Zabudowa klasztorna została umieszczona po północnej stronie kościoła, gdzie trzy skrzydła budynków wraz z gotyckimi krużgankami otoczyły wirydarz. W drugiej połowie XV wieku otrzymały one sklepienia krzyżowe z żebrami opadającymi na konsole maswerkowe i maskowe zawieszone na gładkich ścianach z jednej strony, oraz pomiędzy ostrołukowymi arkadami wirydarza z drugiej strony. Krużganki zapewniały dostęp do kościoła i wszystkich ważniejszych pomieszczeń konwentu, między innymi kwadratowego w planie kapitularza w skrzydle wschodnim, wypełnionego pojedynczym, smukłym filarem, podpierającym system trójpodporowych sklepień tworzących wspólnie rysunek gwiazdy. Pomiędzy nim a kościołem usytuowana została prostokątna w planie zakrystia, przykryta wysokim sklepieniem kolebkowym. Nad całym przyziemiem skrzydła wschodniego prawdopodobnie mieściło się dormitorium, połączone z kościołem klasztornym oraz zapewne z latrynami po przeciwnej stronie. Skrzydło zachodnie po opuszczeniu klasztoru w XVI wieku przez franciszkanów, zostało przebudowane na dwa wielkie i szerokie pomieszczenia ze sklepieniami sieciowymi. Pierwotny układ skrzydła północnego pozostaje nieznany, przypuszczać jedynie można, iż mieścił się w nim poświadczony źródłowo refektarz, z którym sąsiadować musiała kuchnia.
Stan obecny
Średniowieczny charakter zachował do dnia dzisiejszego przede wszystkim klasztorny kościół z przetrwałymi w środku późnogotyckimi sklepieniami i polichromiami z XIV-XV wieku, a także elegancka, wewnątrz czysta stylistycznie kaplica św. Mikołaja. Mury zabudowań klauzury przetrwały, ale zostały przekształcone, a na końcu wschodniego skrzydła dostawiono barokową kaplicę. Gotycki charakter zachował kapitularz, część skrzydła północnego oraz wszystkie cztery skrzydła krużganków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Novák J., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 14, politický okres jindřicho-hradecký, Praha 1901.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.