Historia
Budowę obwarowań prawdopodobnie rozpoczęto w Jihlavie wkrótce po założeniu miasta w latach 40-tych XIII wieku, co miało związek z odkryciem w okolicy bogatych złóż srebra. Być może murowane obwarowania poprzedzone były (przynajmniej na niektórych odcinakach np. przy klasztorze franciszkańskim) fortyfikacjami drewniano – ziemnymi, które jednak dość szybko zastąpiono kamiennymi. Wczesne ufortyfikowanie miasta (prace zakończono w latach 60 lub 70-tych XIII stulecia) spowodowane było zapewne tym, iż był to ważny ośrodek górniczy na granicy Czech i Moraw, dodatkowo usytuowany na znaczącym szlaku handlowym zwanym „Haberskim”. W źródłach pisanych obwarowania miejskie po raz pierwszy wspomniano w 1293 roku, przy okazji wzmiankowania szpitala przystawionego do muru.
W XIV wieku obwarowania wzmocniono basztami oraz zewnętrznym murem parchamu, funkcjonowały już wówczas także wszystkie pięć bram. Mocne obwarowania były przejawem silnej pozycji ekonomicznej miasta w dobie panowania Luksemburgów, poczynając od króla Jana, który w latach 20-tych i na początku 30-tych obdarował mieszczan licznymi przywilejami. W 1345 roku margrabia Karol potwierdził uprawnienia miejskie i rozszerzył je w 1347 roku, już jako król Karol IV. Wezwał także Jihlavian do zacieśniania więzi z królewskimi miastami: Kutną Horą, Čáslaviem i Kolínem, w celu ochrony szklaków przez bandami grabieżców. Podobne oczekiwania miał w 1351 roku margrabia Jan Henryk, który pozwolił mieszczanom niszczyć mury zamków rycerzy rozbójników, oraz kupować szlacheckie majątki i dzierżyć je mieszczańskim prawem. W 1359 roku Jihlavę zniszczył wielki pożar, zaś parę lat później w trakcie odnawiania ksiąg miejskich po raz kolejny wspomniano o murach obronnych.
W okresie wojen husyckich miasto, które było katolicką ostoją króla Zygmunta Luksemburskiego, nie zostało ani razu zdobyte przez bożych bojowników. Było jednak bezpośrednie zagrożenie w 1423, 1425 i 1427 roku, kiedy to oblegały je wojska Jana Žižki i Jana Roháča z Dubé. Obwarowania okazały się skuteczne, a obrońcy zdeterminowani, dzięki czemu Jihlava odparła wszystkie ataki, choć jej bezpośrednie otoczenie zostało spustoszone. Garnizon miejski składał się wówczas z 1500 obrońców, przy czym około 700-800 musiało być stale przygotowanych do walki, a z tego 100 ludzi służyło jako jazda. By chronić podmiejskie tereny mieszczanie musieli wchodzić w lokalne sojusze. W 1427 roku zawarli przymierze z Hynkiem Ptáčkiem z Pirkštejna, a pomiędzy 1423 a 1436 rokiem zniszczyli zamek Rokštejn należący do ich przeciwnika Zdenka z Valdštejna. Zdeněk natomiast na początku lat 30-tych XV wieku wraz z Janem z Lichtenburka spróbował zająć Jihlavę. Udało im się przeniknąć do miasta i rozpocząć grabież, lecz ostatecznie mieszczanie obronili się, wyparli napastników i nawet pojmali Jana z Lichtenburka.
W drugiej połowie XV wieku, w dużej mierze niemiecka Jihlava, odmówiła uznania koronacji husyckiego Jerzego z Podiebradów. W obliczu nowej wojny fortyfikacje wzmocniono i wyremontowano, prawdopodobnie wówczas część baszt czworobocznych została zastąpiona półokrągłymi. W 1458 roku, 12 lipca, miasto zostało oblężone przez wojska Jerzego. Wpierw ku obrońcom wysłano możnych Buriana Trčka z Lipy i Zdeňka Kostke z Postupic z propozycją kapitulacji. Bogatsi mieszczanie chcieli ją przyjąć, lecz przeważyła opinia większości mniej zamożnych Jihlavian, którzy zwrócili się o pomoc do Albrechta Habsburga. Ten wysłał do oblężonego miasta oddział pod dowództwem Henryka z Bítova, któremu udało się przeniknąć do wnętrza. Pomimo tego po paru miesiącach oblegania, licznych układach, zniszczeniu przedmieść i dalszych okolic miasta, Jihlava poddała się w dniu 15 listopada. Mieszczanie musieli wypłacić wysokie reperacje wojenne, przysiąc wierność królowi i przyjąć jego zbrojny garnizon. W wierności wytrwali jedynie do 1466 roku, kiedy to papież wydał bullę detronizującą Jerzego z Podiebradów. Jihlava wraz z największymi morawskimi miastami: Ołomuńcem, Brnem i Znojmem wypowiedziała posłuszeństwo i zwróciła się o pomoc do węgierskiego króla Macieja Korwina, który w 1468 roku zajął Morawy i ogłosił się czeskim królem. Aż do końca wojny czesko – węgierskiej Jihlava zajęta była przez oddziały hejtmana Zdenka ze Šternberka, wrogie wobec okolicznych miast i miasteczek wiernych Jerzemu.
Wiek XVI był okresem przejściowym, charakteryzował się zanikiem znaczenia średniowiecznych obwarowań, a pojawieniem fortyfikacji nowożytnych. W Jihlavie w okresie tym, z powodu obawy przed Turkami w latach 20-tych, wzmocniono głównie najbardziej zagrożone elementy obwarowań, czyli bramy, które otrzymały rozbudowane przedbramia. Kolejne prace zostały podjęte w 1639 roku w obliczu zagrożenia szwedzkiego. Jednak powstałe wtedy szańce i palisady były zapewne budowane w pośpiechu i traktowane jako element tymczasowy i prowizoryczny. W 1645 roku Szwedzi zdobyli Jihlave i natychmiast przystąpili do rozległych prac nad wznoszeniem trzeciego pasa, nowożytnych już obwarowań bastionowych. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej znaczenie wyniszczonej Jihlavy zaczęło spadać. Podupadłe obwarowania przestały być naprawiane i popadły w ruinę. Od 1783 roku mury zaczęły być rozbierane, a fosa zasypywana. W celu ułatwienia komunikacji w XIX stuleciu rozebrano większość bram miejskich wraz z przedbramiami.
Architektura
Założone na prawym brzegu rzeki Jihlavki, miasto otrzymało nieregularny obwód murów obronnych o kształcie zbliżonym do półksiężyca i długości około 2140 metrów, zamykający obszar 28,5 ha. Na większej części obwodu miasto chronione było stokami: na południu opadającymi ku dolinie potoku Koželužskiego, a na wschodzie i południowym – wschodzie skarpami nad rzeką Jihlavką, która przepływała tam esowatym meandrem i około 900 metrów na północ od miasta wpadała do większej rzeki Jihlavy.
Główny mur miał od 2,2 do 2,4 metrów grubości, choć na niektórych odcinkach (np. przy klasztorze franciszkańskim) grubość dochodziła aż do 2,8 metra. Wysokość muru dochodziła do około 6 metrów. Pierwotnie zwieńczony był on przedpiersiem z krenelażem oraz zaopatrzony w szeroki na 1,7 metra chodnik dla obrońców, lecz w XIV lub XV wieku krenelaż zastąpiono prostym przedpiersiem z przebitymi prostokątnymi otworami strzelczymi o szerokości 47-60 cm, oddalonymi od siebie o około 3 metry i rozglifionymi od strony miasta.
Od XIV wieku główny mur poprzedzony był niezabudowanym obszarem międzymurza (parchamu) o szerokości od 8 do 10 metrów (po stronie wschodniej z powodu doliny rzeki Jihlavki był jeszcze węższy), przed którym biegł zewnętrzny, niższy mur parchamowy o grubości od 0,8 do 1,1 metra. Zewnętrzny mur zwieńczony był niewielkimi otworami strzelczymi.
Zarówno główny obwód jak i mur zewnętrzny wzmocnione były nieregularnie rozmieszczonymi czworobocznymi, cylindrycznymi i półokrągłymi basztami. Rzadziej rozmieszczone były one od strony wschodniej, chronionej dodatkowo przez rzekę, gęściej z pozostałych kierunków. Baszty głównego obwodu po stronie północnej i zachodniej rozstawione były co około 45 – 70 metrów, a więc umożliwiały prowadzenie ostrzału flankowego z kusz lub łuków. Po stronie wschodniej były jedynie dwie lub trzy baszty, nie wiadomo natomiast czy i ile znajdowało się baszt po stronie południowej. Były cylindryczne lub półokrągłe o średnicy około 8-8,5 metra, wyższe niż korona muru, przy czym początkowo część z nich mogła być otwarta od strony miasta. Mur zewnętrzny wzmacniały drobne basztki na planie półokręgu, otwarte od strony międzymurza (sporadycznie cylindryczne, zamknięte). Miały one średnicę około 3-3,5 metra, przewyższały mur parchamu o jedną kondygnację, a oddalone były od siebie co około 20-30 metrów.
Zewnętrzną strefę zabezpieczała fosa, szeroka na około 10-12 metrów i głęboka na 7 metrów, zasilana wodą rzeki Jihlavki oraz ziemny wał. Obronne warunki terenowe po stronie wschodniej spowodowały, iż nie było potrzeby tworzenia tych zewnętrznych obwarowań od strony rzeki.
Od strony miasta wzdłuż murów biegła uliczka podmurna, jednak nie na całej długości obwodu. W pobliżu obwarowań znajdowały się także trzy największe świątynie miejskie: kościół farny, klasztor dominikanów i klasztor franciszkański, ustawione dość symetrycznie, tak że tworzyły naroża trójkąta którego środkiem był podłużny, prostokątny rynek miejski. Warto zauważyć, iż północna z dwóch wież kościoła parafialnego należała do miasta i mogła pełnić rolę ostrzegawczo – wartowniczą, a południowe skrzydło klasztoru franciszkańskiego pod koniec XIV wieku przełamało główny mur obronny i przedłużone zostało na teren parchamu.
Na rycinie z pierwszej połowy XVII wieku na południowym – wschodzie, na wysokości kościoła św. Jakuba, po stronie południowej i zachodniej aż do bramy Krzyżowej widoczna jest także trzecia linia muru miejskiego. Był on wzmocniony przez cylindryczne i półokrągłe baszty oraz czworoboczne wykusze. Możliwe, że pas ten został zbudowany w XVI wieku, a później zmodernizowany ziemnymi fortyfikacjami bastionowymi.
Do miasta prowadziło pięć bram z których głównymi były trzy: brama Szpitalna od północy, która prowadziła na Německý Brod i Pragę, brama Matki Bożej od zachodu na drodze do Pelhřimova, oraz brama Brtnická od południa, prowadząca do Brtnic i Znojma. Mniejszą była północno – wschodnia brama Krzyżowa prowadząca do Polná i południowo – wschodnia brama Czeska, która wychodziła na Velké Meziříčí i Brno. Dodatkowo za kościołem św. Jakuba znajdowała się furta wiodąca ku rzece. Bramy umieszczono w czworobocznych wieżach poprzedzonych przedbramiami na wysokości zewnętrznego muru obronnego. Brama Matki Bożej otrzymała w planie wymiary 8,7 x 8,3 metra i wysokość czterech pięter rozdzielonych płaskimi stropami, choć dwa najwyższe wzniesione zostały już w okresie renesansu. W przyziemiu przejazd bramny zaopatrzono w ostrołukowe portale o szerokości 3,6 metra, z których ten od strony polnej umieszczono we wnęce przeznaczonej na opuszczaną bronę. Do wieży bramnej wchodziło się z poziomu pierwszego piętra, z korony muru obronnego po stronie północnej, gdzie osiągało się izbę oświetlaną od strony wschodniej prostokątnym okienkiem z bocznymi siedziskami. Pomiędzy piętrami zapewne poruszano się za pomocą drabin.
W XVI wieku część z bram została rozbudowana o wysunięte w przedpole barbakany. Wzniesiono je przed trzema głównymi bramami oraz w jakiejś skromniejszej formie przez bramą Czeską. Barbakany głównych bram miały zaokrągloną formę usytuowaną na linii fosy z murem zaopatrzonym w otwory strzeleckie. Wiadomo, iż barbakan Brtnicki posiadał aż cztery poziomy strzeleckie, przy czym na pierwszej i drugiej kondygnacji otwory miały formę horyzontalnie przeprutych prostokątów, na trzeciej kondygnacji formę obróconej litery T, a na czwartej kondygnacji znajdowały się otwory kluczowe.
Stan obecny
Do czasów współczesnych mury miejskie zachowały się na obszarze około 2/3 obwodu, w najlepszym stanie na wschodniej, południowej i południowo – zachodniej stronie Starego Miasta. Z pośród pięciu bram przetrwała jedynie brama Matki Bożej po stronie zachodniej. Jej górna część została przebudowana w drugiej połowie XVI wieku.
pokaż bramę Matki Bożej na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Měřínský Z., Plaček M., Opevnění moravských zeměpanských a biskupských středověkých měst [w:] Forum Urbes Medii Aevi V. Městské fortifikace ve vrcholně středověkých zeměpanských městech střední evropy, red. Z. Měřínský, Brno 2008.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.