Historia
Kościół pod wezwaniem św. Jakuba, patrona gwarków, zaczęto budować w górniczej Jihlavie zapewne wkrótce po założeniu miasta w latach 1240-1243. W 1256 roku „ecclesia parrochialis in Igla” miał zostać spustoszony przez pożar, ale informacja ta mogła dotyczyć starszego kościoła św. Jana Chrzciciela, bowiem przeniesienie praw parafialnych na kościół św. Jakuba nastąpiło dopiero w kolejnym roku. W 1257 roku nie ukończona jeszcze budowla została uroczyście konsekrowana przez biskupa ołomunieckiego Brunona z Schauenburku, który poświęcił ołtarz główny św. Mikołaja. Wskazywałoby to na zadaszenie prezbiterium kościoła, do którego należało dostawić jeszcze korpus nawowy. Pierwszym proboszczem fary został poświadczony źródłowo Štěpán, natomiast patronat nad kościołem sprawowali premonstratensi z Želiva.
Budowy kościoła św. Jakuba nie udało się zakończyć w okresie zdominowanym przez stylistykę późnoromańską i wczesnogotycką. Udzielane pod koniec XIII wieku odpusty zapewne wiązały się ze wznoszeniem korpusu oraz północnej wieży, która ze względu na dogodne położenie w pobliżu murów obronnych pełniła także funkcję miejskiej strażnicy. Wieżę ukończono dopiero na początku XIV wieku, natomiast budowę korpusu spowolnił niszczycielski pożar, który dotknął miasto w 1353 roku. Naprawy, wznoszenie filarów międzynawowych, empory oraz zasklepianie korpusu nad trzema nawami zakończono zapewne w latach 70-tych lub 80-tych XIV wieku. Wtedy też nad zakrystią nadbudowano piętro ze skarbcem. Na początku XV wieku dobudowano południową wieżę, której najwyższe piętro z dzwonami ukończono w latach 1425-1436, pomimo zawieruchy wojen husyckich i oblężeń miasta z 1423 i 1427 roku.
W 1460 roku w kościele św. Jakuba zaprzestano odprawiania liturgii, prawdopodobnie ze względu na zły stan budynku. Jeszcze w 1436 roku był on w centrum uroczystości w trakcie których ogłoszono Porozumienia Bazylejskie, które zakończyły wojny husyckie i umożliwiły Czechom przyjmowanie komunii pod dwoma postaciami. W Jihlavie przebywała wówczas delegacja papieska oraz cesarz Zygmunt, a w kościele utrakwistyczny teolog Jan Rokycana odprawił mszę husycką. Kolejne lata nie były jednak ze względów gospodarczych dla mieszczan sprzyjające, dodatkowo w 1458 roku Jihlavę oblegał w imieniu króla Jerzego z Podiebradów Burjan Trčka z Lipy. Wydarzenie to, a także trzęsienie ziemi jakie nawiedziło miasto, mogły przyczynić się do złego stanu kościoła. Z tego powodu w latach 60-tych XV wieku przystąpiono do napraw, kontynuowanych w 1473 roku, gdy odnowiono obydwie wieże. Następnie w 1488 roku burmistrz Jihlavy Prokop Pilgramer zapisał parafii znaczne sumy i prawdopodobnie w tym samym roku wymieniono dach kościoła.
Na początku XVI wieku w mieście ponownie rozkwitł handel i rzemiosło, w konsekwencji wzrosła zamożność mieszczan, co znalazło odzwierciedlenie w dalszych pracach przy kościele farnym. W 1506 roku wieża południowa otrzymała nowy dach, w 1509 roku dobudowano emporę w zachodnim przęśle nawy południowej, zaś przy wschodnim krańcu nawy południowej przęsło podzielono na niską dolną kaplicę i wysokie oratorium. W 1513 roku biskup ołomuniecki Martin Göschl konsekrował kaplicę Zwiastowania Panny Marii, również w tym samym roku dobudowano jeszcze dwie kolejne późnogotyckie kaplice północne (św. Rocha i św. Sebastiana). Wraz z pracami budowlanymi w wnętrzu kościoła stopniowo postępowała wymiana wyposażenia (np. ambona) i niektórych detali architektonicznych (portal do zakrystii) na późnogotyckie.
W 1523 roku Jihlavę nawiedził jeden z największych pożarów w historii miasta, który zniszczył także kościół św. Jakuba. W wyniku zawalenia części sklepienia (prawdopodobnie w kaplicy wschodniej nawy północnej) zginąć wówczas miały trzy osoby, ale największe zniszczenia dotknąć miały obydwu wież. Prace remontowe prowadzono przez kilkadziesiąt lat. Do 1539 roku założono pokrycie dachowe na nowej, wyższej więźbie. W 1545 roku podjęto się remontu wież, lecz w 1548 roku uznano, że południową wieżę należy obniżyć o 9 metrów, gdyż z powodu niestabilnego podłoża zaczęła się przechylać. W latach 1559 i 1561 obie wieże otrzymały nowe hełmy, wkrótce też pojawiła się pierwsza wzmianka o dzwonniku mieszkającym na jednej z nich.
Na przełomie XVI i XVII wieku kościół św. Jakuba służył zarówno katolikom jak i protestantom. W 1619 roku miasto przejął Matyáš Thurn i kościół parafialny przeszedł we władzę protestantów, lecz późniejszy tok dziejów państwa czeskiego spowodował, że już w 1622 roku kościół św. Jakuba definitywnie oddano pod administrację katolicką. Pod jej zarządem budowla miała ucierpieć w czasie walk Szwedów z oddziałami cesarskimi w 1647 roku. Prace remontowe, prowadzone już w stylistyce barokowej, rozpoczęto po podpisaniu pokoju westfalskiego w 1650 roku. W 1702 roku po północnej stronie kościoła została zbudowana barokowa kaplica Matki Boskiej Bolesnej, a w 1789 roku zlikwidowano cmentarz, funkcjonujący przy świątyni od czasów średniowiecza. W latach 1898-1900 kościół poddano regotyzacji w trakcie której między innymi rozebrano barokową emporę. Dodatkowo w latach 1905-1906 usunięto tynk z większości średniowiecznych murów.
Architektura
Kościół św. Jakuba usytuowany został w południowo – wschodniej części średniowiecznego miasta, blisko murów obronnych, biegnących pod skosem od północy i wschodu, a także w pobliżu placu rynkowego po stronie zachodniej, od którego był jednak oddzielony parcelą zabudowy mieszkalnej. Zbudowano go na niewielkim wzniesieniu, lekko opadającym w kierunku południowym, a ostro w kierunku wschodnim do doliny rzeki Jihlávki (już za obwodem miejskich obwarowań). Pierwotnie fara otoczona była cmentarzem, ogrodzonym w celu odizolowania od zabudowań mieszkalnych.
Kościół wzniesiono jako orientowaną względem stron świata trójnawową budowlę halową, z prezbiterium po stronie wschodniej o trójbocznym zamknięciu oraz z dwoma czworobocznymi wieżami przy fasadzie zachodniej. Zakrystia nietypowo zbudowana została przy południowej ścianie prezbiterium poczatkowo jendokondygnacyjna, od drugiej połowy XIV wieku piętrowa, umieszczona pomiędzy dwoma okrągłymi wieżyczkami komunikacyjnymi. Po północnej stronie korpusu umieszczono natomiast w okresie późnego gotyku dwie czworoboczne kaplice i kruchtę. Całość wzniesiono z grubo ciosanego lokalnego kamienia oraz z dużych, dokładnie opracowanych kwadr, umieszczonych w najważniejszych ze względów konstrukcyjnych miejscach (narożniki, przypory) i przy obramieniach otworów. Ponadto po stronie południowej w dolnych partiach wykorzystano granitową kostkę, być może pochodzą ze starszej, romańskiej budowli.
Główne wejście do kościoła usytuowano w ostrołukowym portalu o gładkim tympanonie, osadzonym w płytkiej kruchcie przy fasadzie zachodniej, której boki wypełniono spiralnymi klatkami schodowymi. Dodatkowe, prostsze wejścia z półkolistymi archiwoltami umieszczono w zakrystii oraz północnej i południowej nawie. Wszystkie one w ościeżach posiadały kolumienki zwieńczone kielichowatymi kapitelami, przy czym w najważniejszym portalu zachodnim były one zdwojone, osadzone w uskokach. Portale boczne znalazły się pomiędzy uskokowymi przyporami, wzmacniającymi mury kościoła wszędzie poza fasadą zachodnią. Elewacje przepruto też ostrołucznymi oknami, w prezbiterium dość wąskimi, wysokimi, wypełnionymi dwudzielnymi maswerkami. W halowym korpusie okna musiały być większe w celu doświetlenia nawy głównej, pozbawionej własnych otworów okiennych, za wyjątkiem dwudzielnego okna fasady zachodniej. Pomimo dużych rozmiarów okien na elewacjach pozostały duże płaszczyzny surowego muru, pozbawionego dekoracji w postaci fryzów lub gzymsów kapnikowych.
Wewnątrz całej świątyni zastosowano sklepienia krzyżowo – żebrowe, przy czym w prezbiterium oprócz dwóch przęseł prostokątnych ze sklepieniami krzyżowymi, nad wschodnim zamknięciem zastosowano sześciodzielny wariant sklepienia. Wewnętrzne elewacje prezbiterium rozdzieliły obłe, zgrupowane w wiązki służki, z których środkowe wałki utworzono masywniejsze niż boczne. Wszystkie osadzono na konsolach i zwieńczono kielichowatymi kapitelami podtrzymującymi abakusy. Z tymi ostatnimi połączone były żebra, spięte talerzowymi zwornikami.
Podział korpusu na nawy zapewniły ośmioboczne filary i mocno sfazowane, ostrołuczne arkady, kontrastujące z węższymi półfilarami przy arkadzie tęczy. Dla odmiany najmasywniejsze filary stanęły po przeciwnej stronie, w narożach wież zachodnich. Nawę główną korpusu podzielono na cztery przęsła, natomiast nawy boczne pięcioma przęsłami, z których zachodnie znalazły się pod wieżami, a wschodnie przedłużono po bokach prezbiterium i przeznaczono na kaplice. Żebra sklepienne korpusu opuszono na filary na poziomie wieńczących je gzymsów, oraz na mury obwodowe gdzie zawieszono konsole.
Stan obecny
Kościół posiada dziś w miarę jednolitą, gotycką formę, uzyskaną na przestrzeni wieloletnich, skomplikowanych i nie do końca jeszcze dziś wyjaśnionych prac budowlanych. Od strony zewnętrznej najbardziej zmieniła się elewacja północna świątyni, zastawiona wielką barokową kaplicą, podwyższona została również wieża północna, a obie zwieńczone nowożytnymi hełmami. Ponadto w trakcie XIX-wiecznej regotyzacji odnowionych lub wymienionych zostało część detali architektonicznych, zwłaszcza podatnych na upływ czasu maswerków okiennych. Inne, jak sklepienie we wschodniej kaplicy nawy północnej, zostały zniszczone w trakcie pożarów. Wnętrze prezbiterium pokryte jest dziś XIX-wiecznymi polichromiami. Więźba dachowa zachowała drewniane elementy z pierwszej połowy XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Vodáková D., Kostel sv. Jakuba Většího v Jihlavě a jeho středověké počátky, Praha 2008.