Historia
Franciszkanie przybyli do Jihlavy w latach 40-tych XIII wieku, wkrótce po założeniu tegoż królewskiego miasta. Otrzymali oni obszar położony w południowo – zachodniej części miasta, w pobliżu jednej z bram miejskich. Już w 1257 roku ich miejscowy konwent po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych. Budowa jego kościoła trwała w latach 1245-1260, był więc on jedną z najwcześniejszych gotyckich, podsklepionych świątyń mendykanckich na terenie Czech. Budowa murowanych zabudowań klauzury przebiegła nieco później, pod koniec XIII wieku (skrzydło południowe z kapitularzem). W późnych latach XIV wieku kościół powiększono o wieżę, dostawiono dwie kaplice oraz przedłużono skrzydło południowe klasztoru, zaś zapewne pod koniec XV wieku przedłużono prezbiterium.
Klasztor i kościół był często niszczony przez pożary, po raz pierwszy w roku 1353. W okresie wojen husyckich Jihlava zachowała wierność królowi Zygmuntowi, dzięki czemu klasztor funkcjonował w nienaruszonym stanie i stał się schronieniem dla braci z innych konwentów. W 1520 roku w klasztorze wybuchły zamieszki na tle religijnym, a niepokoje w mieście trwały aż do 1524 roku. Większość mieszczan przeszła wówczas na luteranizm, co prowadziło do licznych ataków na franciszkanów. Część klasztoru została wynajęta radzie miejskiej, a w okresie najgłębszego upadku w klasztorze żyło jedynie dwóch mnichów. Zniesiono wówczas przyklasztorny cmentarz, a kościół został zabudowany mieszczańskimi kamienicami.
Po bitwie pod Białą Górą w 1620 roku i upadku antyhabsburskiego powstania w Jihlavie zaczęto przeprowadzać rekatolizację. Dzięki temu zniszczone klasztorne budynki odbudowano, a budowniczy Jacop Brasch przeprowadził w latach 1664-1665 pierwsze wczesnobarokowe modyfikacje. Kolejne przebudowy barokowe miały miejsce w 1730-1736 i w 1756 roku, gdy całkowicie przebudowano fasadę północną kościoła. Franciszkanie dzierżyli klasztor aż do 1950 roku, kiedy to wyrzuciły ich władze komunistyczne, a kościół przekształcono w świątynię parafialną. Po roku 1990 zabudowania klasztorne zostały minorytom zwrócone.
Architektura
Kościół klasztorny Wniebowzięcia Panny Marii wbrew średniowiecznej tradycji nie został zorientowany na linii wschód – zachód, lecz jego prezbiterium usytuowano po stronie południowej. Prawdopodobnie spowodowane było to bliskością miejskich obwarowań i brakiem miejsca, klasztor bowiem usytuowano w zachodniej części miasta, w pobliżu bramy Matki Boskiej. Świątynia przybrała formę trójnawowej bazyliki z transeptem, z bardzo wydłużonym prezbiterium o prostym zakończeniu, jednym z pierwszych o tak znacznej długości, co później stało się typowe dla kościołów mendykanckich, a w okresie późnogotyckim jeszcze przedłużonym i zamkniętym trójbocznie. Na przecięciu transeptu i nawy głównej wzniesiono ośmioboczną wieżę z kamiennym hełmem, a przy północnym przęśle nawy zachodniej oraz przy transepcie dostawiono kaplice.
Korpus nawowy podzielony został w nawie głównej na trzy prostokątne przęsła, którym w nawach bocznych odpowiadały po trzy przęsła zbliżone do kwadratowych. Od strony zewnętrznej nie został wzmocniony przyporami, choć wewnątrz założono krzyżowe sklepienia. Główne wejście wiodło od północy przez ostrołuczny, uskokowy portal, poprzedzony gotycką kruchtą. W środku podział na nawy zapewniły masywne filary przechodzące w surowe, niskie, pozbawione profilowania ostrołuczne arkady, których główną dekoracją były barwne polichromie powstające w XIV i XV wieku oraz profilowane gzymsy od strony podłuczy arkad i naw bocznych. Pozbawiona profilowania została także arkada tęczy oraz arkady wiodące do ramion transeptu. Żebra sklepienia nawy głównej opuszczono na krótkie, obłe służki z kielichowatymi, koszowymi i wielobocznymi kapitelami, osadzone na wspornikach tuż powyżej arkad. Głowice koszowe i kielichowate ozdobiono motywami liściastymi. Nawy boczne przykryto sklepieniami krzyżowymi, ale bez żeber. Kombinacja taka (żebra w nawie głównej, sklepienie bezżebrowe w nawach bocznych) typowa była dla cysterskich kościół z rejonu Burgundii.
Trzy najstarsze prostokątne przęsła prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowym z żebrami spływającymi na kielichowate konsole, natomiast późniejsze południowe zamknięcie wyróżniono sklepieniem gwiaździstym. Oświetlenie zapewniono za pomocą ostrołucznych okien z maswerkami, przebitych pomiędzy parami przypór. W zachodniej ścianie prezbiterium umieszczono potrójne sedilia o zakończeniach w formie trójliści oraz obok niewielką niszę, także z trójlistnym zwieńczeniem.
Zabudowania klasztorne wzniesiono po zachodniej stronie kościoła, gdzie dwa skrzydła budynków, miejskie mury obronne i prezbiterium kościoła wydzieliły przestrzeń na otoczony krużgankami wirydarz. Najważniejsze pomieszczenia zlokalizowano w skrzydle południowym, usytuowanym prostopadle do zamknięcia prezbiterium. Po jego zachodniej stronie znalazł się kapitularz, wzniesiony na planie kwadratu z czterema przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego opartego na środkowym filarze. O wiele skromniejsze było skrzydło północne, usytuowane na przedłużeniu transeptu. Połowę jego objętości zajmowała kaplica o dwóch przęsłach rozdzielonych szeroką gurtą.
Stan obecny
Klasztor uległ dość znacznym nowożytnym przekształceniom. Całkowicie przebudowana została fasada północna kościoła, zniekształcono wszystkie okna korpusu nawowego i dużą część okien prezbiterium. Główny portal północny przeniesiono do nawy wschodniej. Więcej szczęścia miało wnętrze świątyni gdzie zachowały się arkady międzynawowe, sklepienia wraz ze służkami i konsolami oraz restaurowane polichromie ścienne. Jedynie fragmentarycznie przetrwały zabudowania klasztorne, spośród których najciekawiej prezentują się: kapitularz, kaplica przy transepcie oraz trzy skrzydła krużganków (zachodnie zostało całkowicie wyburzone).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Strona internetowa hrady.cz, klášter minoritů s kostelem Nanebevzetí Panny Marie.
Strona internetowa kralovskedilo.ktf.cuni.cz, Klášter minoritů s kostelem Panny Marie.