Historia
Franciszkanie przybyli do Jihlavy w latach 40-tych XIII wieku, wkrótce po założeniu królewskiego miasta. Już w 1258 roku ich miejscowy konwent po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych. Budowa franciszkańskiego kościoła trwała w latach 1245-1260, był więc on jedną z najwcześniejszych gotyckich, podsklepionych świątyń mendykanckich na terenie Czech. Budowa murowanej klauzury przebiegała nieco później, pod koniec XIII wieku, kiedy to wzniesiono najważniejsze skrzydło południowe z kapitularzem. W późnych latach XIV wieku kościół powiększono o wieżę, dostawiono dwie kaplice oraz przedłużono skrzydło południowe klasztoru. Zapewne pod koniec XV wieku przedłużono prezbiterium o wieloboczne zamknięcie, konsekrowane w 1508 roku. Wtedy też podsklepione zostały klasztorne krużganki.
Klasztor i kościół, jak większość średniowiecznych budowli, był często niszczony przez pożary. Pierwszy z nich odnotowany został w 1353 roku. W okresie wojen husyckich Jihlava zachowała wierność królowi Zygmuntowi, dzięki czemu klasztor funkcjonował w nienaruszonym stanie i stał się schronieniem dla braci z innych konwentów. W 1520 roku w klasztorze wybuchły zamieszki na tle religijnym, w trakcie których w 1523 roku klasztor spłonął. Niepokoje w mieście trwały aż do 1524 roku. Większość mieszczan przeszła wówczas na luteranizm, co prowadziło do licznych ataków na franciszkanów. Część klasztoru została wynajęta radzie miejskiej, a w okresie najgłębszego upadku w klasztorze żyło jedynie dwóch mnichów. Zniesiono wówczas przyklasztorny cmentarz, natomiast kościół został zabudowany mieszczańskimi kamienicami.
Po bitwie pod Białą Górą w 1620 roku i upadku antyhabsburskiego powstania w Jihlavie zaczęto przeprowadzać rekatolizację. Dzięki temu zniszczone klasztorne budynki odbudowano, a budowniczy Jacop Brasch przeprowadził w latach 1664-1665 pierwsze wczesnobarokowe modyfikacje. Kolejne przebudowy barokowe miały miejsce w 1730-1736 i w 1756 roku, gdy całkowicie przebudowano fasadę północną kościoła. Franciszkanie dzierżyli klasztor aż do 1950 roku, kiedy to wyrzuciły ich władze komunistyczne, a kościół przekształcono w świątynię parafialną. Po roku 1990 zabudowania klasztorne zostały minorytom zwrócone.
Architektura
Kościół klasztorny Wniebowzięcia Panny Marii wbrew średniowiecznej tradycji nie został zorientowany na linii wschód – zachód, lecz jego prezbiterium usytuowano po stronie południowej. Prawdopodobnie spowodowane było to bliskością miejskich obwarowań i brakiem miejsca, klasztor bowiem usytuowano w południowo – zachodniej części miasta, w pobliżu bramy Matki Boskiej. Świątynia przybrała formę trójnawowej bazyliki z transeptem, z bardzo wydłużonym prezbiterium o prostym zakończeniu, jednym z pierwszych o tak znacznej długości, co później stało się typowe dla kościołów mendykanckich, a w okresie późnogotyckim jeszcze przedłużonym i zamkniętym trójbocznie. Na przecięciu transeptu i nawy głównej wzniesiono ośmioboczną wieżę z kamiennym hełmem, a przy północnym przęśle nawy zachodniej oraz przy transepcie dostawiono kaplice.
Korpus nawowy kościoła podzielony został w nawie głównej na trzy przęsła prostokątne, którym w nawach bocznych odpowiadały po trzy przęsła zbliżone w planie do kwadratowych. Od strony zewnętrznej korpus nie został wzmocniony przyporami, choć wewnątrz założono krzyżowe sklepienia. Główne wejście wiodło od północy przez ostrołuczny, uskokowy portal, poprzedzony gotycką kruchtą. W środku podział na nawy zapewniły masywne filary przechodzące w surowe, niskie, pozbawione profilowania ostrołuczne arkady, których główną dekoracją były barwne polichromie powstające w XIV i XV wieku oraz profilowane gzymsy od strony podłuczy arkad i naw bocznych. Żebra sklepienia nawy głównej opuszczono na krótkie służki o obłych kształtach, z kielichowatymi, koszowymi i wielobocznymi kapitelami, osadzone na wspornikach tuż powyżej arkad. Głowice koszowe i kielichowate ozdobiono motywami liściastymi. Nawy boczne przykryto sklepieniami krzyżowymi, ale bez żeber. Kombinacja taka (żebra w nawie głównej, sklepienia bezżebrowe w nawach bocznych) była typowa dla cysterskich kościołów z rejonu Burgundii.
Transept był rozwiązaniem rzadkim w kościołach klasztornych mendykantów. W Jihlavie jego krótkie ramiona utworzono na planie prostokątów z dłuższymi osiami równoległymi do osi kościoła, a środkowe przęsło na rzucie kwadratu. Ramiona oraz środkowe przęsło połączone zostały wysokimi, pozbawionymi profilowania, ostrołucznymi arkadami. Pozbawiona profilowania została także arkada tęczy, oddzielająca część prezbiterialną od części nawowej. Transept przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym ze zwornikami i wspornikami bez służek. Wieżę nad centralnym przęsłem osadzono na czterech masywnych filarach skrzyżowania naw. Wejście do niej wiodło przez portal przy narożniku północnej części prezbiterium, gdzie prowadził do spiralnej klatki schodowej.
Trzy najstarsze prostokątne przęsła prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast późniejsze południowe wieloboczne zamknięcie wyróżniono sklepieniem gwiaździstym. Starsze przęsła rozdzielono żebrami jarzmowymi. Żebra ukośne o klinowym profilu spięto drobnymi, okrągłymi zwornikami i opuszczono na kielichowate konsole (w ścianach wzdłużnych z krótkimi służkami, bez służek w narożnikach). Sklepienie gwiaździste utworzyły żebra klinowe z podwójnymi rowkami, spięte zwornikami z reliefami półfigury Chrystusa, św. Jana i Marią z Dzieciątkiem. Pod gładkimi wybiegami żeber wielobocznego zamknięcia umieszczono bogato kształtowane baldachimy z płytkimi wnękami na późnogotyckie figury świętych. Oświetlenie prezbiterium zapewniono za pomocą ostrołucznych okien z maswerkami, przebitych pomiędzy parami przypór. W zachodniej ścianie prezbiterium umieszczono potrójne sedilia o zamknięciach w formie trójliści oraz obok niewielką niszę, także z trójlistnym zwieńczeniem.
Zabudowania klasztorne wzniesiono po zachodniej stronie kościoła, gdzie dwa skrzydła budynków, miejskie mury obronne i prezbiterium kościoła wydzieliły przestrzeń na otoczony krużgankami wirydarz. Najważniejsze pomieszczenia zlokalizowano w skrzydle południowym, usytuowanym prostopadle do zamknięcia prezbiterium. Po jego zachodniej stronie znalazł się kapitularz, wzniesiony na planie kwadratu z czterema przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego opartego na środkowym filarze. O wiele skromniejsze było skrzydło północne, usytuowane na przedłużeniu transeptu. Połowę jego objętości zajmowała kaplica o dwóch przęsłach rozdzielonych szeroką gurtą.
Stan obecny
Klasztor uległ dość znacznym nowożytnym przekształceniom. Całkowicie przebudowana została fasada północna kościoła, zniekształcono wszystkie okna korpusu nawowego i dużą część okien prezbiterium. Główny portal północny przeniesiono do nawy wschodniej. Więcej szczęścia miało wnętrze świątyni gdzie zachowały się arkady międzynawowe, sklepienia wraz ze służkami i konsolami oraz restaurowane polichromie ścienne. W wielobocznym zamknięciu prezbiterium pod służkami przetrwały też późnogotyckie wnęki baldachimowe z obecnie jedną figurą. W starszej części prezbiterium widoczne są sedilia i wczesnogotycka wnęka ścienna, przy czym na siedziskach umieszczone są trzy figury z podsklepiennych wnęk baldachimowych. Jedynie fragmentarycznie przetrwały zabudowania klasztorne, spośród których najciekawiej prezentują się: kapitularz, kaplica przy transepcie oraz trzy skrzydła krużganków (zachodnie zostało całkowicie wyburzone). W północnym ramieniu krużganka widoczny jest bogato profilowany portal z lat 40-tych XIII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Poláchová A., Gotická sakrální architektura města Jihlavy, Olomouc 2023.
Umělecké památky Moravy a Slezska J/N, red. B.Samek, t. II, Praha 1999.