Historia
Klasztor dominikański w Jihlavie według tradycji został założony w 1247 roku, a jego kościół Podwyższenia Krzyża Świętego (wówczas jeszcze nie ukończony) został konsekrowany w 1261 roku. Do tego czasu wzniesiono prezbiterium i ściany obwodowe korpusu świątyni. Papież Aleksander IV zezwolił wówczas na udzielanie odpustów z których dochody miały wspomóc finansowanie dalszej budowy. W jej drugiej fazie, datowanej na około 1285 rok, zasklepiono prezbiterium i wstawiono nowe okna. Prace wykończeniowe przedłużyły się zapewne z powodu pożaru z 1353 roku. Cztery filary w nawach i ukończenie sklepień korpusu przeprowadzono dopiero pod koniec XIV wieku, prawdopodobnie przy udziale strzechy budowlanej sławnego mistrza i architekta Petra Parlera. Był to okres dobrobytu i szybkiego rozwoju zarówno klasztoru, jak i miasta, które było wówczas drugim największym morawskim ośrodkiem, bogacącym się dzięki wydobywanemu w okolicach srebru.
W 1513 i 1525 roku klasztor został zniszczony przez pożary. Według tradycji pierwszy z nich spowodowany był nieostrożnym stosowaniem przez dominikanów oleju podczas smażenia pączków. Ogień zniszczył nie tylko prawie cały klasztor, ale także kościół i parędziesiąt domów mieszczan. Kolejny pożar z 1551 roku doprowadził klasztor do trudnej sytuacji finansowej, z powodu której został on zmuszony do sprzedaży części gruntów miastu.
W XVI wieku większość obywateli Jihlavy zaczęła przechodzić na protestantyzm, a dominikanie popadać w niełaskę. W 1604 roku zakazano im pobierać w mieście jałmużnę, co pogłębiło kłopoty finansowe i spowodowało jeszcze większy odpływ zakonników z konwentu. W latach 1610-1613 w klasztorze przebywało tylko dwóch stałych mieszkańców, a do 1625 roku prawdopodobnie klasztor był całkowicie opuszczony. Dominikanie zaczęli powracać do Jihlavy dopiero po wojnie trzydziestoletniej, w atmosferze postępującej rekatolizacji i ustabilizowania sytuacji gospodarczej. Przeprowadzano wtedy prace remontowe, jednak zabudowa klasztorna z czasem popadała w coraz większą ruinę. W 1781 roku ze względu na zły stan budynków bracia zakonni zostali ostatecznie zmuszeni do przeniesienia się do pobliskiego klasztoru jezuitów, gdzie pozostali aż do całkowitego zniesienia klasztoru na mocy dekretu Józefa II. Później kompleks klasztorny wykorzystywany był aż do 1947 roku jako koszary i magazyn.
Architektura
Kościół klasztorny dominikanów został wzniesiony jako trójnawowa i trójprzęsłowa budowla halowa z bardzo wydłużonym prezbiterium (21,5 metra długości) o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej. Był to jeden z najwcześniejszych długich chórów w kościołach mendykanckich w tej części Europy. Po południowej stronie prezbiterium umieszczone zostały dwa pomieszczenia zakrystii, a pierwotnie, do czasu zniszczenia przez pożar na początku XVI wieku, przy północno – wschodniej części korpusu i północno – zachodnim skraju prezbiterium znajdowała się nieduża wieża. Zakrystia prawdopodobnie była jednym z najstarszych budynków na terenie klasztoru, służącym do czasu ukończenia kościoła jako oratorium.
Wszystkie elewacje kościoła zostały wzmocnione licznymi, uskokowymi przyporami, w prezbiterom zwieńczonymi dwuspadowymi daszkami, w korpusie zaś zwykłymi pochyłymi daszkami jednospadowymi. Pomiędzy przyporami rozmieszczono duże ostrołukowe okna z maswerkami, za wyjątkiem pełnych ścian północnych. Główny portal wejściowy z ostrołukową, bogato profilowaną wałkami archiwoltą i trzema kolumnami po obu stronach wysunięto ryzalitowo z fasady zachodniej. Jego boczne kolumienki ustawiono na przedłużeniu wałków archiwolty, od której rozdzielone zostały kielichowatymi i koszowymi kapitelami, z których część pokryto palmetami a część pozostawiono gładkimi. Portal oflankowały dwie uskokowe przypory, pomiędzy którymi przebito wąskie, ostrołuczne okna z dwudzielnymi maswerkami na wysokości naw bocznych, oraz szerokie ale niższe okno ostrołuczne z maswerkiem czwórdzielnym, będącym podobnie jak w oknach bocznych efektem XIV-wiecznej przebudowy.
Wewnątrz kościół nakryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Żebra spływały w trójprzęsłowym korpusie na ściany pojedynczymi służkami, a w prezbiterium, co rzadkie w kościołach czeskich, także wiązkami służek, na podobieństwo francuskich kościołów katedralnych. Pojedyncze służki prezbiterialne zastosowano jedynie we wschodnim zamknięciu, które tradycyjnie przykryto sklepieniem sześciodzielnym. Wszystkie służki w prezbiterium podwieszono powyżej posadzki kościoła na drobnych konsolach, a przy przejściu w żebra zaopatrzono w koszowe i kielichowe kapitele. Każdą wyróżniały także po dwa pierścienie, symetrycznie przecinające służki w połowie wysokości, co nadawało elewacjom podziały wertykalne i horyzontalne, także typowe dla gotyku francuskiego. Jeszcze jedną cechą charakterystyczną prezbiterium były bogato profilowane od wewnątrz archiwolty ościeży okien, dekorację uzupełniały zaś barwne polichromie ścienne.
W korpusie podział na nawy zapewniły cztery wysokie filary, elegancko profilowane wałkami i wklęskami. Owe wałki umieszczono po dwa na filarze, od strony naw bocznych i nawy głównej, a ich zadaniem było podparcie żeber sklepienia, osadzanych na drobnych kapitelach. Przy ścianach obwodowych podtrzymywanie żeber spoczywało na służkach i wysoko zawieszonych piramidalnych konsolach. Wyjątkowo ozdobnie rozwiązano system podtrzymywania sklepień po obu stronach arkady tęczy. Tam na wielobocznych półfilarach, w jednej trzeciej wysokości osadzono po kilka obłych służek, naprzemiennie większych i mniejszych, po lewej stronie zwieńczonych kielichowatymi kapitelami zdobionymi owocami jagód, a po prawej kapitelami pokrytymi reliefem liści.
Zabudowa klasztorna została wzniesiona po północnej stronie prezbiterium, gdzie trzy skrzydła budynków zamknęły wraz z kościołem wewnętrzny, otoczony krużgankami wirydarz. Skrzydło zachodnie, zapewne przeznaczone na cellarium, sąsiadowało z korpusem nawowym, podczas gdy skrzydło wschodnie usytuowane było prostopadle do prezbiterium, ale zaczynało się kilka metrów za jego zamknięciem. Prawdopodobnie tam właśnie znajdowały się najważniejsze pomieszczenia konwentu takie jak kapitularz czy fraternia, zaś w skrzydle północnym zlokalizowany mógł być refektarz z kuchnią.
Stan obecny
Kościół klasztorny dominikanów, ważny ze względu na rozwój architekty gotyckiej w Czechach, na skutek pożarów, braku remontów i nowożytnych modernizacji, uległ częściowemu przekształceniu. Przebudowany został szczyt fasady zachodniej i zakrystia po południowej stronie. Wiele okien utraciło maswerki, a sklepienie nad prezbiterium zostało całkowicie zniszczone, wraz z częściowo jedynie zachowanym systemem jego podtrzymywania w postaci służek, kapiteli i konsol. Więcej szczęścia miały detale architektoniczne korpusu nawowego, lecz tam za to wstawiono współczesną i nie pasującą do zabytkowego wnętrza emporę organową. Gruntownie przebudowane zostały zabudowania klauzury, przy czym skrzydło zachodnie zastąpione zostało całkowicie zabudową nowożytną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Merta D., Peška M., Ke stavebnímu vývoji bývalého dominikánského kostela Povýšení sv. Kříže v Jihlavě [w:] Dominikáni v Jihlavě v proměnách staletí, Jihlava 2012.
Umělecké památky Moravy a Slezska J/N, red. B.Samek, t. II, Praha 1999.