Historia
Zamek Jenštejn, pierwotnie pisany jako Jencenstein lub Jenstein, zbudowany został w latach 30-tych XIV wieku, prawdopodobnie przez Jenčíka (Jenča) z Janovic, od którego imienia uzyskał nazwę. Jenčíka odnotowywano w przekazach pisanych w latach 1336-1341, gdy pełnił urząd sędziego dworskiego. Jego zamek wzniesiono w pobliżu ważnej drogi do Stará Boleslav, niedaleko osady Brandýs nad Labem, jako siedzibę mieszkalno – obronną, leżącą poza bezpośrednim zgiełkiem stołecznej Pragi, ale w bliskiej od niej odległości. Była to początkowo budowla stosunkowo skromna, odpowiadająca możliwościom urzędnika z kręgu królewskiego dworu.
W 1367 lub 1368 roku zamek kupił Pavel z Vlašimia, notariusz królewskiej komory i brat arcybiskupa praskiego Jana Očka z Vlašimia, który już rok później pisał się z Jenštejna. Dokonał on przebudowy zamku, mającego odzwierciedlać znaczenie i prestiż społeczny nowego właściciela. Po śmierci Pavla w 1375 roku, kolejnym posiadaczem zamku był jego syn i dziedzic, Jan z Jenštejna, od 1379 roku arcybiskup praski, który także przyczynił się do jego rozbudowy. Do 1384 roku, kiedy rozpoczął się długotrwały spór Jana z królem Wacławem IV, Jenštejn był ulubioną siedzibą arcybiskupa, prawdopodobnie przedkładaną ponad pobliską Pragę. Dopiero później, z powodu utraty zamku, Jan przeniósł się do swojej nowej warowni Helfenburk. Jenštejn został zdobyty przez Wacława IV w 1390 roku i przekazany królewskiemu zaufanemu, podkomorzemu Zikmundovi Hullerovi. Ten właścicielem zamku był do przełomu XIV i XV wieku; nie dzierżył go już w chwili śmierci w 1405 roku, kiedy z powodu oszustw finansowych został ścięty przed praskim ratuszem.
W 1398 roku jako burgrabia Jenštejna odnotowany został niejaki Pešík Bryl. W następnych dziesięcioleciach zamek był własnością wielu osób, między innymi Oldřicha z Černčic i Kácova około 1402-1404 roku, Ctibora Čepeca z Libiše przed 1411 rokiem, czy Jindřicha Puša z Cách w latach 1414-1419. W czasach Jindřicha z Cách na zamku mieszkać mógł także młody Prokop Wielki zwany Gołym, późniejszy kaznodzieja husycki, polityk i dowódca wojskowy, którego Jindřich był wujem. Tuż przed rozpoczęciem wojen husyckich Jenštejn wielokrotnie przechodził z rąk do rąk, przy czym kolejni właściciele zapewne nie mieszkali na zamku, lecz oddawali go burgrabiom lub szybko się go pozbywali na rzecz kolejnych szlachciców i patrycjuszy. W czasie zmagań militarnych z lat 20-tych XV wieku zamek zapewne podzielił los innych siedzib w pobliżu Pragi, które znalazły się pod mniejszą lub większą kontrolą mieszczan. W przekazach kronikarskich nie odnotowano, by o Jenštejn toczyły się walki. W bliżej nieznanych okolicznościach w posiadanie zamku wszedł wówczas lawirujący pomiędzy obiema stronami konfliktu Aleš Škopek z Dubé. Jako że zamieszkiwał on w Jenštejnie, zamek musiał uniknąć w czasie wojen poważniejszych zniszczeń. Po śmierci Aleša w 1435 roku właścicielem zamku był niejaki Jan Libicki z Libic.
W drugiej połowie XV wieku Jenštejn był rzadko wspominany w źródłach pisanych. W XVI stuleciu jego właściciele nadal często się zmieniali, przez co budowla podupadała. W 1597 roku Kašpar z Milštejna, hejtman majątku brandýskiego, do którego po 1583 roku niezamieszkiwany zamek został przyłączony, zaproponował gruntowny remont, jednak prawdopodobnie nigdy do niego nie doszło. W okresie tym nad średniowiecznym budynkiem mieszkalnym zamku znajdowała się jeszcze więźba dachowa, ale na początku XVII wieku zamek był już opisywany jako zrujnowany i opuszczony. Dodatkowo w 1640 roku, w trakcie wojny trzydziestoletniej spaliły go wojska szwedzkie. Od tamtego momentu na terenie ruin swoje mieszkania urządziło sobie kilka ubogich wiejskich rodzin, niestety przyczyniając się do dalszego pogarszania stanu budowli. W samej wieży zamkowej biedota zamieszkiwać miała aż do 1866 roku, kiedy to zaraza wyniszczyła ludność osady.
Architektura
Zamek zbudowano na niewielkim skalistym wywyższeniu terenu, na końcu płytkiej doliny w pobliżu Vinořskiego strumienia. Nieregularny, lecz zbliżony do owalu dziedziniec został zamknięty murem obronnym, do którego w południowo – wschodniej części blisko dostawiona była cylindryczna wieża – początkowo o funkcji bergfriedu. Posiadała ona około 8,5 metra średnicy z murem grubym na 2,6 metra. Flankowała położoną na wschodzie bramę z mostem zwodzonym przerzuconym ponad fosą. Fosa była zasilana wodą z pobliskiego stawu i strumienia, przy czym nieodległe położenie stawu mogło także mieć znaczenie w poprawie obronności zamku (po usunięciu tamy woda ze stawu mogła zalać dolinę i odciąć Jenštejn od napastników). Budynek mieszkalny usytuowano po stronie zachodniej, najdalszej od bramy i najlepiej chronionej.
Podczas przebudowy zamku z drugiej połowy XIV wieku, całkowicie przekształcono cylindryczną wieżę powyżej murów przyziemia. O ile jej dolna partia pierwotnie zbudowana była ze średniej wielkości piaskowca, to górne kondygnacje po wcześniejszej rozbiórce nadbudowano już z dużych, dokładnie obrobionych bloków importowanego kamienia, z których część udekorowano od strony zewnętrznej boniowaniem. Wejście do wieży po przebudowie wciąż znajdowało się na znacznej wysokości, podobnie jak w starszych bergfriedach, gdzie ze względów obronnych portale osadzano na wysokości kilku metrów, by były dostępne poprzez nadwieszane, często zwodzone kładki lub drabiny. Wraz z zakończeniem przebudowy wieża uzyskała aż cztery piętra, pomiędzy którymi komunikację zapewniały spiralne schody w grubości muru. Budowlę zwieńczono kamiennym stożkowatym hełmem, co wskazywało na zmniejszenie wagi obronności wieży, pozbawionej typowej dla bergfriedów kondygnacji z krenelażem lub drewnianym dookolnym gankiem.
Wewnątrz przebudowanej wieży, z pomieszczenia na parterze klapa w podłodze prowadziła do piwnicy o 6,5 metrach głębokości, która znajdowała się około 1,5 metra nad dnem dawnej fosy. Pierwsze piętro miało zaledwie 2,7 metra wysokości i oświetlane było jedynie okienkiem szczelinowym. Na drugim piętrze umieszczono wejście do wieży, prowadzące po drewnianym, zwodzonym pomoście, bezpośrednio z budynku mieszkalnego, zbudowanego w odległości około 3 metrów od wieży, przy czym drewniany ganek nie tylko prowadził do budynku, lecz i okrążał całą wieżę. Niższa kondygnacja była więc poziomem wyrównawczym, mającym sprawić, by przejście z pałacu do kaplicy na drugim piętrze wieży znajdowało się na tym samym poziomie.
Kaplica składała się ze sklepionego kolebką, połączonego z klatką schodową przedsionka, z dużej okrągłej nawy oraz z prezbiterium zorientowanego na wschód i umieszczonego w grubości muru, naprzeciw portalu wejściowego. Prezbiterium od nawy oddzielono wysoką, profilowaną arkadą tęczy o ostrołucznym zamknięciu. Zarówno nawę jak i prezbiterium zwieńczono sklepieniem z gruszkowo profilowanymi żebrami oraz z wydatnymi zwornikami: krzyżowym w nawie i sześciodzielnym w prezbiterium. Żebra w obu częściach były podobne, ale w prezbiterium drobniejsze, wtopione w ściany za wyjątkiem dwóch żeber opuszczonych na obłe służki przy arkadzie tęczy. Cała przestrzeń kaplicy oświetlana była tylko przez jedno wąskie okno w osi prezbiterium.
Piętra wieży powyżej kaplicy przykryte były płaskimi stropami. Kondygnację bezpośrednio nad kaplicą oświetlało od południa wąskie i wysokie, prostokątne okno z siedzeniami w wewnętrznej niszy. Drugie, mniejsze ostrołukowe okno umieszczono wysoko przy stropie. Do pomieszczenia wchodziło się bezpośrednio z klatki schodowej przez ostrołukowy portal, lecz zwrócono go w stronę klatki schodowej, skąd można było również zabezpieczyć drzwi ryglem, co sugerowałoby, że pomieszczenie służyło za celę. Czwarte, najwyższe piętro, dostępne było tylko po drabinie, nie sięgała go spiralna klatka schodowa. Miało trzy wąskie, prostokątne okna oraz portal po południowo – wschodniej stronie, prowadzący zapewne do drewnianego wykusza. Z czwartego piętra wieży przejść można było jeszcze na poddasze, kryte kamiennym hełmem i oświetlane czterema prostokątnymi, równomiernie rozłożonymi oknami.
W trakcie przebudowy z drugiej połowy XIV wieku podwyższono także mury obwodowe do poziomu drugiego piętra, a od strony wjazdowej wzniesiono drugi, niższy mur, tworzący około 6-7 metrowej szerokości parcham, dochodzący do skośnie usytuowanego budynku bramnego. Jako, iż dziedziniec położony był nieco wyżej, trzeba było po przejechaniu bramy pokonać schody, wychodzące między wieżę a budynek mieszkalny. Nie wykluczone, że po przebudowie cały dziedziniec zamku otoczony był zabudową mieszkalną i gospodarczą. Podzamcze znajdowało się po północnej stronie fosy. Jego zabudowa gospodarcza nie była chroniona obwarowaniami, lub miały one co najwyżej lekką formę konstrukcji drewniano – ziemnej.
Stan obecny
Zamek Jenštejn jest dziś cennym zabytkiem z powodu dobrze zachowanej XIV-wiecznej wieży z gotycką kaplicą, wyjątkowej ze względu na przebudowę z typowego bergfriedu w konstrukcję obronno – sakralną. Niestety mur obronny zamku przetrwał w pełnej wysokości jedynie na krótkim fragmencie przy wieży. Jeszcze mniej zachowało się z bramy wjazdowej oraz średniowiecznego budynku mieszkalnego. Teren zamku praktycznie z każdej strony zastawiony jest współczesną prywatną zabudową mieszkalną, częściowo stojącą na miejscu dawnej fosy. Wieża jest udostępniona do zwiedzania w sezonie turystycznym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Praha a okolí, t. VII, red. Z.Fiala, Praha 1988.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Špráchal P., Jenštejn. Zbytky hradu severovýchodně od Prahy, Hukvaldy-Dobrá 2013.
Záruba F., Hrady Václava IV. Od nedobytného útočiště k pohodlné rezidenci, Praha 2014.