Historia
Miasto Jemnice zostało założone w 1227 roku w sąsiedztwie starszej osady z romańską rotundą i kościoła św. Jakuba z początku XIII wieku. Prawdopodobnie wówczas z inicjatywy Petra, zarządcy ziemi bítovskiej, zaczęto budować miejskie obwarowania, a wraz z nimi także zamek, lecz najstarsze informacje źródłowe o nim pochodzą dopiero z lat 1295 i 1298. Mowa w nich o królewskich burgrabiach na jemnickim zamku: Tymo i Janie z Benešova. W 1308 roku Jemnice zostały oddane w zastaw Henrykowi Karynckiemu, zaś w 1331 roku rodzinie Lichtenburków (braciom Smilowi i Čenkowi), do której zamek należał z pewnymi przerwami, aż do końca XV wieku. Nieco wcześniej, w 1327 roku, król Jan Luksemburczyk wydał wielki przywilej dla Jemnic z którego wynikało, iż miasto było już wówczas obwarowane, choć co ciekawe władca nie chciał by mieszczanie budowli w nim baszty.
W 1353 roku Jemnice oblężone zostały przez mieszczan z Telča i ich pana Jindřicha z Hradca, lecz prawdopodobnie nie wyrządziło to większych szkód. Miasto i zamek nie ucierpiały również w trakcie walk margrabiów Jodoka i Prokopa pod koniec XIV wieku, przetrwały także atak husytów z 1422 roku. W tracie tego ostatniego Jemnice znajdowały się w zastawie u Albrechta Habsburga, który posiadał je do 1433 roku. Następnie Jemnice powróciły znów w ręce Lichtenburków. W 1441 roku w trakcie granicznych sporów pod miasto podeszły wojska austriackie, ale do oblężenia ostatecznie nie doszło. Do zdobycia i zniszczenia zarówno zamku, jak i miasta prawdopodobnie przyczyniły się dopiero węgierskie wojska Macieja Korwina w 1468 roku, choć jeszcze w tym samym roku węgierski władca potwierdził mieszczanom ich prawa. Odbudowa i modernizacja obwarowań miejskich oraz zamku nastąpiła z inicjatywy Půty z Lichtenberka, który w 1479 roku uzyskał dla Jemnic od Macieja Korwina nowe przywileje.
W 1496 roku Jemnice odkupił od Lichtenberków Václav z Ludanic, od 1525 roku dzierżyli je możni Pernštejnowie, aż w 1530 roku uzyskały statut górniczego miasta królewskiego i zostały przekazane przez Ferdynanda I w dziedziczną własność Jindřichowi Meziříčskému z Lomnicy. Za jego rządów w mieście wybuchały liczne bunty i niepokoje mieszczan, niezadowolonych ze zbyt dużych obciążeń. Rebelianci próbowali nawet w 1556 roku zdobywać zamek, lecz bez powodzenia. Ostatecznie spory zakończyły się dopiero w 1588 roku, po interwencji cesarza Rudolfa II.
W czasach syna i następcy Jindřicha, Tasa Meziříčskiego, zamek został przebudowany w duchu renesansu. Utworzono wówczas arkadowy dziedziniec pomiędzy czterema skrzydłami zabudowy. Od 1628 roku Jemnice dzierżył Fridrich Jankovski z Vlašimia, a od 1755 roku hrabia Maxmilián Daun, który przeprowadził kolejną, tym razem barokową przebudowę. W 1818 roku Jan Filip Stadion-Warthausen-Thannhausen utworzył na zamku muzeum, a w 1842 Alfons Pallavicini rozpoczął kolejną, trwającą przez większość drugiej połowy XIX wieku przebudowę. W 1945 roku zamek został skonfiskowany i znacjonalizowany.
Architektura
Miasto zostało usytuowane na wyniosłości terenu nad doliną Želetavki, po jej wschodniej stronie, gdzie wzgórze opadało stromymi stokami ku rzece. Także od północy i południa spadki terenu były znaczne, przy czym na północy wiodła droga do starszej osady Podolí, usytuowanej na przeciwnym brzegu Želetavki. Zamek został zbudowany w najbardziej odsłoniętym, południowo-wschodnim narożniku Jemnic, w ciągu obwarowań miejskich przed który nie występował. Kontrolował on główną drogę dojazdową do miasta, wiodącą od strony wschodniej.
Obwarowania miejskie założono na nieregularnym planie, zbliżonym nieco do czworoboku obejmującego około 6 ha, z zaokrąglonym narożnikiem południowo – zachodnim. Średniowieczny system obronny składał się z głównego muru (wzniesionego w XIII wieku, po 1227 roku), zewnętrznego muru parchamu (budowanego najwcześniej od XIV wieku) oraz przekopu. Ten ostatni od najbardziej zagrożonej strony: północnej i wschodniej, był zdwojony. Główny mur miał około 1,3-1,5 metra grubości, nieznaną formę zwieńcznia (na żadnym odcinku nie zachowały się relikty po ganku obronnym) i początkowo nie był wzmocniony żadnymi basztami. Dopiero w okresie pohusyckim dobudowane zostały sporadycznie rozstawione wieże, między innymi cylindryczna w narożniku północno – wschodnim.
Mur zewnętrzny oddzielony był od głównego obwodu parchemem o zmiennej szerokości, która zależała od ukształtowania terenu (węższy był na południowym – zachodzie gdzie stoki opadały ku rzece, szerszy natomiast po bardziej płaskiej stronie północno – wschodniej i północnej, gdzie miał około 13-15 metrów. Grubość zewnętrznego muru oscylowała między 0,6 a 0,8 metra, a zwieńczony prawdopodobnie był prostym przedpiersiem z otworami strzeleckimi. W jego długości znajdowały się rzadko rozstawione półkoliste, otwarte od strony miasta baszty. Zachowana po stronie południowej otrzymała 6 metrów średnicy, dwie kondygnacje rozdzielone drewnianym stropem (druga zaopatrzona była w trzy szczelinowe otwory strzelcze) i drewniany ganek obronny osadzony na wysokości trzeciej kondygnacji. W północnej części obwodu znajdowała się także baszta czworoboczna (6,5 x 4 metra), podobnie jak półkoliste otwarta od strony parchamu.
Wjazd do miasta zapewniały dwie bramy: główna zwana Górną po stronie wschodniej oraz Dolna w narożniku północno – zachodnim. Obie początkowo zapewne były zwykłymi portalami przeprutymi w murze, choć przy Górnej mogła być usytuowana boczna wieża. Dolna posiadała przejazd o szerokości 2,3 metra umieszczony w ostrołukowym portalu, osadzonym od strony wewnętrznej we wnęce, prawdopodobnie zamykanej broną. Na linii zewnętrznego muru obie bramy wzmocniono niewielkimi budynkami bramnymi o czworobocznej formie, w całości umieszczonymi na terenie międzymurza. W kierunku przekopu przejazdy bramne rozbudowano pod koniec średniowiecza do formy barbakanów. Barbakan bramy Górnej miał dość cienkie mury, obłą w planie formę usytuowaną wraz z szyją bramną pod lekkim skosem w stosunku do przejazdu w parchamie i rozglifione otwory strzeleckie na dwóch poziomach. Jako, iż znajdował się na terenie zewnętrznego przekopu, to być może nie był zaopatrzony w zwodzony most. Barbakan bramy Dolnej miał formę zbliżoną do trójkąta z narożnikiem skierowanym ku północy. Jego szyja musiała mieć formę mostu, gdyż przechodziła ponad wewnętrznym przekopem (podobnie jak w bramie Górnej), natomiast wjazd do niego odbywał się po rampie i przez zwodzony most.
Zamek otrzymał w planie kształt czworoboku o wymiarach 52 x 39 metrów, którego południowa i wschodnia kurtyna murów były przedłużeniem murów miejskich. Ich grubość wynosiła około 2 metry. By mieć niezależność, zamek został od strony miasta zabezpieczony własnym murem głównym, fosą oraz murem zewnętrznym tworzącym obszar niewielkiego parchamu. Narożnik północno – zachodni, północno – wschodni i południowo – wschodni zostały wzmocnione cylindrycznymi wieżami o zewnętrznych średnicach wynoszących od 6,5 do 8,5 metrów. Dwa główne budynki mieszkalne przystawiono do wewnętrznych ścian kurtyny północnej i zachodniej. Bramy wjazdowe przepruto w kurtynach chronionych przez dwie wieże: we wschodniej, gdzie brama wychodziła na tereny podmiejskie, oraz północnej, skierowanej w stronę podzamcza i dalej w stronę miasta.
W latach 1525-1530 Jan z Pernštejna wzmocnił wschodnią stronę obwarowań zamku i miasta trzema rondelami przystosowanymi do obrony ogniowej: wspomnianym wyżej barbakanem bramy Górnej, narożnym rondelem południowo – wschodnim, wysuniętym przed mur parchamu na terenie pomiędzy dwoma przekopami i narożną basteją północno – wschodnią. W ostatniej ćwierci XVI wieku za Tasa Meziříčskiego powiększono znacząco zabudowę mieszkalną zamku, tak że osiągnęła ona formę czteroskrzydłowego założenia, które wchłonęło trzy narożne wieże i wyszło nawet na teren dawnego międzymurza.
Stan obecny
Dzisiejszy zamek w wyniku wielokrotnych i gruntownych przekształceń całkowicie zatracił pierwotne, średniowieczne cechy stylistyczne. Oryginalne mury i relikty wież ukryte są zapewne głównie w skrzydle północnym i zachodnim, częściowo także w południowym. Jedynym zachowanym elementem średniowiecznych obwarowań w pobliżu zamku jest położona na ulicy V Zahrádkách, dawna baszta miejska zewnętrznego obwodu obwarowań. Mury miejskie przetrwały na długich fragmentach po stronie północnej, zachodniej i południowej. Widoczny jest zarówno mur główny jak i zewnętrzny, choć oba znacznie obniżone w stosunku do pierwotnego wyglądu. Przetrwały także portale bramy Dolnej: główny wjazd oraz portal barbakanu. Od 2012 roku zdewastowaną rezydencję dawnego zamku zaczęto poddawać stopniowym remontom z przeznaczeniem na planowane muzeum lotnictwa Karela Janouška.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.