Historia
Miasto Jemnice zostało założone na krótko przed 1227 rokiem, w sąsiedztwie starszej osady z romańską rotundą i kościoła św. Jakuba z początku XIII wieku. Prawdopodobnie wówczas, na polecenie króla Przemysła Ottokara I, zarządca ziemi bítovskiej o imieniu Petr zaczął budować miejskie obwarowania, na co fundusze miał ze sprzedaży majątku Lovětín klasztorowi louckiemu. Zapewne wraz z fortyfikacjami miejskimi zaczęto wznosić także zamek, lecz najstarsze informacje pisemne o nim odnotowano dopiero w 1295 i 1298 roku. Wspomniano w nich o królewskich burgrabiach na jemnickim zamku: Tymo i Janie z Benešova.
W 1308 roku Jemnice zostały oddane w zastaw Henrykowi Karynckiemu, zaś w 1331 roku rodzinie Lichtenburków, (braciom Smilowi i Čenkowi), do której zamek należał z pewnymi przerwami, aż do końca XV wieku. Pomimo zastawów miasto pozostało własnością królewską, a po przejściu w ręce Lichtenburków ośrodkiem administracyjnym ziemi bítovskiej. Nieco wcześniej, w 1327 roku, król Jan Luksemburczyk wydał wielki przywilej dla Jemnic, z którego wynikało, iż miasto było już wówczas obwarowane, choć co ciekawe władca nie chciał by mieszczanie budowli w nim baszty.
W 1353 roku Jemnice oblężone zostały przez mieszczan z Telča i ich pana Jindřicha z Hradca, lecz prawdopodobnie nie wyrządziło to większych szkód. Miasto i zamek nie ucierpiały również w trakcie walk margrabiów Jodoka i Prokopa pod koniec XIV wieku, przetrwały także atak husytów z 1422 roku. W tracie tego ostatniego Jemnice znajdowały się w zastawie u Albrechta Habsburga, księcia austriackiego i margrabiego morawskiego, który posiadał je do 1433 roku. Następnie Jemnice powróciły znów w ręce Lichtenburków. W 1441 roku w trakcie granicznych sporów pod miasto podeszły wojska austriackie, ale do oblężenia ostatecznie nie doszło. Do zdobycia i zniszczenia, zarówno zamku, jak i miasta, prawdopodobnie przyczyniły się dopiero węgierskie wojska Macieja Korwina w 1468 roku, choć jeszcze w tym samym roku węgierski władca potwierdził mieszczanom ich prawa. Odbudowa i modernizacja obwarowań miejskich oraz zamku nastąpiła z inicjatywy Půty z Lichtenberka, który w 1479 roku uzyskał dla Jemnic od Macieja Korwina nowe przywileje.
W 1496 roku Jemnice odkupił od Lichtenberków Václav z Ludanic, od 1525 roku dzierżyli je możni Pernštejnowie, aż w 1530 roku uzyskały statut górniczego miasta królewskiego i zostały przekazane przez Ferdynanda I w dziedziczną własność Jindřichowi Meziříčskému z Lomnicy. Za jego rządów w mieście wybuchały liczne bunty i niepokoje mieszczan, niezadowolonych ze zbyt dużych obciążeń. Rebelianci próbowali nawet w 1556 roku zdobywać zamek, lecz bez powodzenia. Ostatecznie spory zakończyły się dopiero w 1588 roku, po interwencji cesarza Rudolfa II.
W czasach syna i następcy Jindřicha, Tasa Meziříčskiego, zamek został przebudowany w duchu renesansu. Utworzono wówczas arkadowy dziedziniec pomiędzy czterema skrzydłami zabudowy. Od 1628 roku Jemnice dzierżył Fridrich Jankovski z Vlašimia, a od 1755 roku hrabia Maxmilián Daun, który przeprowadził kolejną, tym razem barokową przebudowę. W 1818 roku Jan Filip Stadion-Warthausen-Thannhausen utworzył na zamku muzeum, a w 1842 Alfons Pallavicini rozpoczął kolejną, trwającą przez większość drugiej połowy XIX wieku przebudowę. W 1945 roku zamek został skonfiskowany i znacjonalizowany.
Architektura
Miasto zostało usytuowane na wyniosłości terenu nad doliną Želetavki, po jej wschodniej stronie, gdzie wzgórze opadało stromymi stokami ku rzece. Także od północy i południa spadki terenu były znaczne, przy czym na północy wiodła droga do starszej osady Podolí, usytuowanej na przeciwnym brzegu Želetavki. Zamek został zbudowany w najbardziej odsłoniętym, południowo-wschodnim narożniku Jemnic, w ciągu obwarowań miejskich przed który nie występował. Kontrolował on główną drogę dojazdową do miasta, wiodącą od strony wschodniej.
Obwarowania miejskie Jemnic założono na nieregularnym planie, zbliżonym nieco do czworoboku obejmującego około 6 ha, z zaokrąglonym narożnikiem południowo – zachodnim. Średniowieczny system obronny składał się z głównego muru (wzniesionego w XIII wieku, po 1227 roku), zewnętrznego muru parchamu (budowanego najwcześniej od XIV wieku) oraz rowu fosy. Ten ostatni od najbardziej zagrożonej strony: północnej i wschodniej, był zdwojony. Główny mur miał około 1,3-1,5 metra grubości na poziomie przyziemia, nieznaną formę zwieńczenia (na żadnym odcinku nie zachowały się relikty po ganku obronnym) i początkowo nie był wzmocniony żadnymi basztami. Dopiero w okresie pohusyckim dobudowane zostały sporadycznie rozstawione wieże, między innymi cylindryczna w narożniku północno – wschodnim.
Mur zewnętrzny oddzielony był od głównego obwodu parchemem o zmiennej szerokości, która zależała od ukształtowania terenu (węższy był na południowym – zachodzie gdzie stoki opadały ku rzece, szerszy natomiast po bardziej płaskiej stronie północno – wschodniej i północnej, gdzie miał około 13-15 metrów. Grubość zewnętrznego muru oscylowała między 0,6 a 0,8 metra, a zwieńczony prawdopodobnie był prostym przedpiersiem z otworami strzeleckimi. W jego długości znajdowały się rzadko rozstawione półkoliste, otwarte od strony miasta baszty. Zachowana po stronie południowej otrzymała 6 metrów średnicy, dwie kondygnacje rozdzielone drewnianym stropem (druga zaopatrzona była w trzy szczelinowe otwory strzelcze) i drewniany ganek obronny osadzony na wysokości trzeciej kondygnacji. W północnej części obwodu znajdowała się także baszta czworoboczna (6,5 x 4 metra), podobnie jak półkoliste otwarta od strony parchamu.
Wjazd do miasta zapewniały dwie bramy: główna zwana Górną po stronie wschodniej oraz Dolna w narożniku północno – zachodnim. Obie początkowo zapewne były zwykłymi portalami przeprutymi w murze, choć przy Górnej mogła być usytuowana boczna wieża. Dolna posiadała przejazd o szerokości 2,3 metra umieszczony w ostrołukowym portalu, osadzonym od strony wewnętrznej we wnęce, prawdopodobnie zamykanej broną. Na linii zewnętrznego muru obie bramy wzmocniono niewielkimi budynkami bramnymi o czworobocznej formie, w całości umieszczonymi na terenie międzymurza. W kierunku przekopu przejazdy bramne rozbudowano pod koniec średniowiecza do formy barbakanów. Barbakan bramy Górnej miał dość cienkie mury, obłą w planie formę, usytuowaną wraz z szyją bramną pod lekkim skosem w stosunku do przejazdu w parchamie i rozglifione do wnętrza otwory strzeleckie na dwóch poziomach. Jako że znajdował się na terenie zewnętrznego przekopu, to być może nie był zaopatrzony w zwodzony most. Barbakan bramy Dolnej miał formę zbliżoną do trójkąta z narożnikiem skierowanym ku północy. Jego szyja musiała mieć formę mostu, gdyż przechodziła ponad wewnętrznym przekopem (podobnie jak w bramie Górnej), natomiast wjazd do niego odbywał się po rampie i przez zwodzony most.
Zamek otrzymał w planie kształt nieregularnego czworoboku o wymiarach 52 x 39 metrów, którego południowa i wschodnia kurtyna murów były przedłużeniem murów miejskich. Ich grubość wynosiła około 2 metry. By zachować niezależność, zamek został od strony miasta zabezpieczony własnym murem głównym, fosą (wtórnie obmurowaną) oraz niższym i cieńszym murem zewnętrznym tworzącym obszar niewielkiego parchamu. Narożnik północno – zachodni, północno – wschodni i południowo – wschodni zostały wzmocnione cylindrycznymi wieżami o zewnętrznych średnicach wynoszących od 6,5 do 8,5 metrów. Dwa główne budynki mieszkalne przystawiono do wewnętrznych ścian kurtyny północnej i zachodniej. Bramy wjazdowe przepruto w kurtynach chronionych przez dwie wieże: we wschodniej, gdzie brama wychodziła na tereny podmiejskie, oraz północnej, skierowanej w stronę podzamcza i dalej w stronę miasta.
W latach 1525-1530 Jan z Pernštejna wzmocnił wschodnią stronę obwarowań zamku i miasta trzema rondelami przystosowanymi do obrony ogniowej: wspomnianym wyżej barbakanem bramy Górnej, narożnym rondelem południowo – wschodnim, wysuniętym przed mur parchamu na terenie pomiędzy dwoma przekopami i narożną basteją północno – wschodnią. W ostatniej ćwierci XVI wieku za Tasa Meziříčskiego powiększono znacząco zabudowę mieszkalną zamku, tak że osiągnęła ona formę czteroskrzydłowego założenia, które wchłonęło trzy narożne wieże i wyszło nawet na teren dawnego międzymurza.
Stan obecny
Dzisiejszy zamek w wyniku wielokrotnych i gruntownych przekształceń całkowicie zatracił pierwotne, średniowieczne cechy stylistyczne. Oryginalne mury i relikty wież ukryte są zapewne głównie w skrzydle północnym i zachodnim, częściowo także w południowym. Jedynym zachowanym elementem średniowiecznych obwarowań w pobliżu zamku jest położona na ulicy V Zahrádkách, dawna baszta miejska zewnętrznego obwodu obwarowań. Mury miejskie przetrwały na długich fragmentach po stronie północnej, zachodniej i południowej. Widoczny jest zarówno mur główny jak i zewnętrzny, choć oba znacznie obniżone w stosunku do pierwotnego wyglądu. Przetrwały także portale bramy Dolnej: główny wjazd oraz portal barbakanu. Od 2012 roku zdewastowaną rezydencję dawnego zamku zaczęto poddawać stopniowym remontom z przeznaczeniem na planowane muzeum lotnictwa Karela Janouška.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Hrady a zámky na Moravě a ve Slezsku, Praha 1999.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.