Historia
Zamek Jánský Vrch (Johannesberg lub Johannisberg) został wzniesiony na przełomie XIII i XIV wieku przez księcia świdnickiego Bolka I surowego. Pierwsza wzmianka o nim pojawiła się w 1307 roku, kiedy to w liście margrabiego brandenburskiego wymieniony został kasztelan Richolf. W 1348 roku książę przekazał zamek biskupowi wrocławskiemu Przecławowi z Pogorzeli i od tego momentu Jánský Vrch należał aż do 1945 roku do diecezji wrocławskiej.
W czasie wojen husyckich zamek został w 1428 roku zdobyty przez bożych bojowników powracających z oblężenia biskupiej Nysy. Konrad oleśnicki zmuszony był cztery lata później do wykupienia zamku za dużą sumę 10 000 kop groszy. Następnie kapituła wrocławska postanowiła zniszczyć obwarowania, aby nie mogły ponownie stać się oparciem dla wrogów, a opuszczony, częściowo zniszczony zamek i okoliczne wsie biskup dał w zastaw okolicznym rycerzom.
Wielka renowacja i przebudowa zamku rozpoczęła się pod koniec XV stulecia, za rządów biskupa Jana Rotha. Późnogotycki etap rozbudowy został ukończony w 1509 przez kolejnego biskupa, Jana V Thurzo. Wówczas też zamkowi nadano, na cześć patrona biskupów wrocławskich – Jana Chrzciciela, dzisiejszą nazwę Jánský Vrch. W czasach Thurza zamek stał się miejscem spotkań artystów i uczonych, gościł tu między innymi kanonik toruński i wielki astronom Mikołaj Kopernik.
Na początku XVII wieku rozpoczęto przekształcać zamek w duchu nowożytnej stylistyki architektonicznej, przez co zatracił on swoje cechy obronne. Cylindryczna wieża została obniżona i zabudowana nowymi pomieszczeniami mieszkalnymi, a po północnej stronie zbudowano szczupłą wieżę zegarową. W trakcie wojny trzydziestoletniej Jánský Vrch przechodził z rąk do rąk pomiędzy wojskami szwedzkimi i cesarskimi, jednak nie odniósł większych zniszczeń.
Barokowa przebudowa zamku rozpoczęła się za panowania biskupa Gottharda von Schaffgotscha w drugiej połowie XVIII stulecia. W swojej siedzibie biskup otoczony był wieloma wybitnymi osobistościami, zwłaszcza ze świata muzyki. Między innymi Karl z Dittersdorfu skomponował tu czterdzieści oper, stając się jednym z niemieckich założycieli tzw. opery komicznej. Przekształcanie zamku, już w stylistyce klasycystycznej, zakończył książę-biskup Joseph Christian Franz zu Hohenlohe-Waldenburg-Bartenstein na początku XIX wieku. Jánský Vrch pozostawał ulubioną letnią rezydencję biskupów wrocławskich aż do 1945 roku, kiedy to został znacjonalizowany i przeszedł na własność skarbu państwa.
Architektura
Zamek zbudowany został na skalistym cyplu wzniesienia, pomiędzy opływającym wzgórze od północy potokiem Javorník, a przepływającym w nieco dalszej odległości na południowym – wschodzie potokiem Račím. Po stronie północno – wschodniej u podnóża wzniesienia rozwinęła się osada, a później miasto Javorník, natomiast po przeciwnej, południowo – zachodniej stronie, a pierwotnie także częściowo i od wschodu zamek odcięto od reszty grzbietu wzgórza szerokim na 13 metrów przekopem. Jánský Vrch składał się z trzech części: położonego najwyżej zamku górnego z wyodrębnioną, położoną nieco niżej częścią północą (umownie zwaną zamkiem średnim) oraz usytuowanego najniżej, po wschodniej stronie, podzamcza, czy też zamku dolnego.
Zamek górny posiadał pięcioboczny kształt dostosowany do formy wzgórza. Od północy jego mury zakręcały prawie pod kątem prostym, na południowym – wschodzie tworzyły natomiast półokrągłe wybrzuszenie. Ich grubość była zróżnicowana, podczas gdy na zachodzie wahała się między 1,4 a 1,6 metra, to od strony północnej dochodziła do 1,8 metra grubości. Od strony zachodniej, jako iż poprowadzone były tuż nad stromymi skarpami, wzmocniono je dwoma masywnymi przyporami. Głównym elementem zamku górnego była stykająca się z murami, masywna, cylindryczna wieża o średnicy 9,9 metra i grubości muru 3,5 metra, usytuowana w narożniku południowo – zachodnim. Kontrolowała ona położoną poniżej drogę dojazdową do zamku. Najstarszy budynek mieszkalny przystawiono do kurtyny wschodniej. Pierwotnie prawdopodobnie wystawał on jedynie w niewielkim stopniu poza obwód murów, nie zakłócał także komunikacji na chodniku obrońców wieńczącym koronę murów. W przyziemiu budynku mieściła się duża sala w części północnej oraz oddzielone wąskim korytarzem ze schodami mniejsze pomieszczenie na południu. Górne piętro posiadało podobny układ i było dostępne z chodnika obronnego w koronie murów.
Położony na północy zamek średni otrzymał kształt zbliżony do trójkąta z zaokrąglonym narożnikiem, który wypełniono zabudową. Był on posadowiony nieco niżej niż sąsiadujący z nim zamek górny. Umieszczoną od wschodu bramę zabezpieczono rowem, natomiast pozostałe strony nie wymagały już większej troski, gdyż cała zachodnia i północna strona kończyły się stromymi skarpami. Podzamcze poza murem obronnym prawdopodobnie początkowo nie posiadało żadnej zabudowy murowanej. Prowadzić na jego dziedziniec musiał długi drewniany most, przerzucony nad przekopem i wiodący do bramy w południowo – wschodniej części muru. Droga do zamku ciągnęła się od osady Javornik, po uboczu wzgórza, aż zakręcała w niedalekiej odległości od południowych obwarowań.
Późnogotycka przebudowa z przełomu XV i XVI wieku doprowadziła zwłaszcza do powiększenia przestrzeni mieszkalnej na zamku. Na zamku górnym podwyższono skrzydło wschodnie, a na zamku średnim, na miejscu dawnej bramy na podzamcze i na miejscu starego przekopu wzniesiono nowy budynek z ryzalitem bramnym. Miał on formę dwutraktową ze sklepionym kolebkowo przejazdem zamykanym zwodzonym mostem, który przerzucano nad nowym przekopem. W okresie późnogotyckim mury obronne całej górnej części zamku zostały zwieńczone nową galerią obronną podtrzymywaną przez masywne konsole, przy czym dwie duże zachodnie przypory (po jednej na zamku średnim i górnym) przekształcono do formy wysuniętych przed obwód obronny ryzalitowych wieżyczek, czy też baszt, zwieńczonych podobnie jak mury krytym drewnianym gankiem obronnym. Na podzamczu prawdopodobnie wówczas wzniesiono wieżę bramną, do której prowadził zwodzony most przerzucony ponad fosą. Niewielka czworoboczna wieża mogła się także znajdować w północno – wschodnim narożniku podzamcza.
Stan obecny
Dzisiejszy zamek posiada formę barokowo – klasycystycznej rezydencji, której jedynie ogólne kształty przypominają pierwotny zamek. Najmniej przekształcona, wciąż posiadająca cechy późnogotyckie, jest zachodnia strona zamku z dwoma ryzalitami, których górne partie oparto na wystających kroksztynach. Wewnątrz najcenniejsze i najstarsze zabytki znajdują się w kaplicy zamkowej. Zobaczyć tam można między innymi późnogotycką rzeźbę św. Barbary, Heleny i Maryi z 1491 roku. Poza tym na zamku znajduje się unikalna kolekcja około 2000 fajek wodnych z XIX i XX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava 2000.
Strona internetowa zamek-janskyvrch.cz, Historie zámku Jánský Vrch.