Historia
Kościół św. Jakuba we wsi o nazwie uzyskanej od imienia patrona świątyni, ufundowany został w XII wieku przez Marię ze Švábenic oraz jej synów: Slavibora i Pavla. Budynek został konsekrowany w 1165 roku i musiało być to wydarzenie doniosłe, skoro ceremonię poprowadził biskup praski Daniel, a uczestniczył w niej król Władysław II z żoną Judytą.
Przypuszcza się, iż powody powstania kościoła sięgały 1142 roku, kiedy to wybuchł konflikt o tron pomiędzy Władysławem II a morawskim rycerstwem popierającym Konrada II znojemskiego, w gronie którego znalazł się Dalibor, mąż Marii, ojciec Slavibora i Pavla. W sporze tym Władysława poparł biskup Ołomuńca Jindřich Zdík, automatycznie stając się celem ataków Morawian. W związku z tym papież Eugeniusz III ekskomunikował morawską szlachtę, co oznaczało zakaz wszelkich ceremonii kościelnych na terenie ich majątków, w tym chrztów i pogrzebów. Ostatecznie władzę w Czechach zdobył Władysław II, a morawski bunt spacyfikowano. Być może ufundowanie kościoła św. Jakuba było zadośćuczynieniem Marii lub próbą cofnięcia ekskomuniki nałożonej na nieżyjącego już w 1165 roku męża.
W trakcie wojen husyckich pierwszej połowy XV wieku świątynia została uszkodzona. Ponowne zniszczenia przyniosła jej wojna trzydziestoletnia w XVII stuleciu, po której renowację przeprowadzono przy wykorzystaniu stylistyki barokowej. W latach 70 i 80-tych XIX wieku kościół poddano renowacji i częściowej reromanizacji. Prace dotknęły zwłaszcza wieżę w której zrekonstruowano część triforiów.
Architektura
Kościół zbudowano pośrodku wsi, na pierwotnie wywyższonym terenie, otoczonym ogrodzonym cmentarzem, po wschodniej stronie niewielkiej rzeki Klejnárki. Powstał jako romańska, orientowana względem stron świata, jednonawowa budowla z półkolistą apsydą po stronie wschodniej i czworoboczną, smukłą i wysoką wieżą od zachodu. Mury budowli wykonano z kamieni o trzech kolorach: czerwonego i żółtego piaskowca, które wykorzystano głównie do detali architektonicznych oraz piaskowca o odcieniu szarym stanowiącego trzon murów. Elewacje zewnętrzne pokryte zostały jednak już w od samego początku cienką wapienną powłoką, być może wolne od niej pozostawiono jedynie barwne kamienie detali architektonicznych.
Elewacje zewnętrzne kościoła pokryte zostały szeregiem lizen, ślepych arkad i fryzów, pomiędzy którymi umieszczono płaskorzeźby, przypuszczalnie przedstawiające Chrystusa lub św. Jakuba z dwoma synami fundatora kościoła, św. Wojciecha (postać biskupa), św Wacława (postać rycerza), św. Prokopa (postać opata) oraz na dole św. Piotra i Pawła. Ich powstanie przypisuje się warsztatowi pracującemu dla pobliskiego klasztoru w Sedlcu koło Kutnej Hory. Według alternatywnej hipotezy płaskorzeźby te powstały w Niemczech lub w północnych Włoszech, a na fasadę kościoła dostały się wtórnie (o czym miało świadczyć przycięcie miecza i nóg dwóch z postaci w celu dopasowania do fryzu). Być może przywieziono je z kampanii Władysława II do Mediolanu, gdzie podążył on wraz z cesarzem Fryderykiem Barbarossą. Według ostatnich badań wszystkie płaskorzeźby osadzone zostały jednak w romańskim murze w sposób organiczny, w chwili jego budowy, nie dając powodów do rozważania ich późniejszego umieszczenia w elewacji (wąskie, wypełnione zaprawą murarską spoiny między płaskorzeźbami a murem). Wspomniane przycięcia oraz umieszczenie wszystkich figur na kamiennym gzymsie wskazywałoby natomiast, iż nie były pierwotnie przeznaczone do kościoła w Jakubie, ale powstały prawdopodobnie do udekorowania frontowej ściany innego budynku (miały stać obok siebie, na wspólnym gzymsie, a ich znaczenie ikonograficzne początkowo zapewne było inne).
Wejście do budynku umieszczono w południowej ścianie nawy, gdzie osadzono romański portal, a następnie wtórnie na jego miejsce założono późnoromański portal z profilowaną wydatnymi wałkami półkolistą archiwoltą, otaczającą tympanon przedstawiający Chrystusa z dwoma postaciami, prawdopodobnie aniołami. Utworzono go pomiędzy trzema ślepymi arkadami oraz środkową lizeną opartą na profilowanym cokole otaczającym całą budowlę i zakończoną w połowie wysokości elewacji na arkadowym fryzie. Fryz wyposażono w konsolki o takim samych rozmiarach i kształtach, jedynie wsporniki nad portalem wyróżniono grawerowanym ornamentem. Górną część elewacji przedzielono siedmioma arkadami o rożnej szerokości, z których trzy przebito półkoliście zamkniętymi, rozglifionymi oknami. Ściana północna zgodnie z często stosowaną średniowieczną tradycją budowlaną nie została wyposażona w żadne otwory okienne, w apsydzie utworzono na osi wąskie okno o obustronnym rozglifieniu, zaś wieżę oprócz otworów szczelinowych na niższych kondygnacjach wyposażono na dwóch najwyższych piętrach w trójdzielne przeźrocza. Przebite z każdej strony świata pozwalały one na donośne rozchodzenie się dźwięku dzwonów.
Wnętrze kościoła zdominowane było przez zachodnią emporę, wspartą na dwóch kolumnach z profilowanymi, kolistymi bazami i kostkowymi głowicami, a także na dwóch filarach przyściennych. Utworzyły one trzy półkoliste arkady którymi przyziemie empory otwierało się na nawę. Dolna część empory przykryta została trzema przęsłami sklepienia krzyżowego, piętro empory stanowił natomiast balkon czy też galeria, za którą półkolista arkada wiodła do wieży. Nawę pierwotnie wieńczył płaski, drewniany strop, dopiero w XVI wieku założono ceglane sklepienie.
Stan obecny
Kościół św. Jakuba należy do najważniejszych zabytków architektury wczesnego średniowiecza na terenie Czech. Na tle innych budowli romańskich, poza doskonałym stanem zachowania, wyróżniają go elewacje zewnętrzne, poddane w ostatnich latach pracom renowacyjnym, wraz z kolekcją unikatowej rzeźby romańskiej. Niestety w okresie baroku i w XIX wieku przekształcona została część okien (dwa w elewacji południowej nawy oraz jedno południowe w apsydzie, dodane w okresie późnego gotyku). Przeźrocza na najwyższych kondygnacjach wieży zostały reromanizowane w XIX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kroupa P., Průzkum jižního průčelí lodi kostela sv. Jakuba v Jakubu u Kutné Hory, „Průzkumy památek”, I/1997.
Merhautová A., Raně středověká architektura v Čechách, Praha 1971.
Merhautová A., Třeštík D., Románské umění v Čechách a na Moravě, Praha 1984.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.