Historia
Miasto Hranice zostało założone w 1276 roku przez klasztor Hradisko koło Ołomuńca. Pierwsze obwarowania, zapewne jeszcze drewniano – ziemne, wzniesiono po 1284 roku, kiedy to król Wacław II zezwolił opatowi z Hradiska ufortyfikować klasztorne osady targowe i miasta (Knínice, Kyjov, Svitavy, Střelná i Hranice). Dość szybko, gdyż już w 1296 roku, zakonnicy oddali miasto w zastaw. Od 1398 roku należało ono do Mikuláša Tunkla, który na przełomie XIV i XV wieku miał już w mieście niewielki zamek. W trakcie wojen husyckich Hranice zostały przejęte przez możny ród panów z Cimburka, przy czym od 1427 roku prace nad obwarowywaniem miasta i rozbudową zamku prowadzono z inicjatywy Jana Tovacovskiego z Cimburka. Po nim w drugiej połowie XV wieku na drodze zastawu Hranice przejął syn Jana, Ctibor Tovacovsky, który kontynuował budowę fortyfikacji.
W 1475 roku Hranice kupił za 4000 złotych Vilem z Pernśtejna, a na początku XVI wieku jego syn Jan z Pernśtejna dokonał wielkiej, późnogotyckiej rozbudowy zamku. Prace te ukończono około 1514 roku. Pernśtejnowie dzierżyli Hranice do 1547 roku, następnie przez sześć lat posiadał je Vaclav Haugvic z Biskupic. Od 1553 roku nowy właściciel Jan Kropać z Nevedomi, jako pierwszy z posiadaczy miasta i zamku osiadł w jego granicach na stałe. Ponieważ średniowieczny zamek zdawał się mu niewygodny i ciasny, dokonał w latach 1554- 1562 jego renesansowej przebudowy.
Po śmierci Jana zamek parokrotnie zmienił właścicieli, aż na początku XVII wieku trafił w ręce Zdenka Žampacha z Potštejna. Dokonał on kolejnej, tym razem gruntownej przebudowy (połączonej z częściowym wyburzeniem), w wyniku której dawny zamek całkowicie zatracił pierwotny wygląd, otrzymując formę czteroskrzydłowej budowli z arkadowym dziedzińcem pośrodku. Zdenek był surowym panem dla swych poddanych, co prowadziło do licznych niepokojów i buntów. Ostatecznie w 1609 roku musiał sprzedać Hranice Karolowi Pergerowi z Pergu, od którego trzy lata później zamek kupił Vaclav Mol z Modrelic, za którego dokończono wyposażanie wnętrz hranickiej rezydencji. Od tamtego momentu zamek nie przeszedł już żadnych większych przekształceń, pomimo szkód z okresu wojny trzydziestoletniej i częściowych rozbiórek z XIX stulecia.
Architektura
Hranice usytuowano w bardzo dogodnym miejscu, pomiędzy rzeką Veličką na zachodzie a strumieniem Ludina na wschodzie. Oba cieki wodne na południu wpadały w jednym miejscu do dużo większej rzeki Bečvy, stanowiącej dolną granicę miasta. Górną, północną część zamykały natomiast położone w najwyższym miejscu obwarowania zamku. Całość założenia osiągnęła bardzo wydłużony i dość nieregularny kształt o wielkości około 7 ha z dużym prostokątnym rynkiem pośrodku i kościołem św. Jana ulokowanym w południowo – zachodnim narożniku, tuż obok obwarowań. Niewielki obszar miasta spowodował, iż parcele były ciasno rozmieszczone i nie pozostawiały miejsca na uliczkę podmurną.
Obwarowania miasta składały się z pierścienia głównego muru obronnego wzniesionego przed okresem husyckim, być może jeszcze w XIV wieku, i dobudowanego w drugiej połowie XV wieku zewnętrznego muru parchamu. Główny, zapewne wyższy mur miał około 1,7-1,8 metra grubości u podstawy. Nie jest znana forma jego zwieńczenia. Mur zewnętrzny był z pewnością niższy, miał też mniejszą grubość, dochodzącą do 0,9 metra. Przepruto go prostokątnymi otworami strzeleckimi.
Główny mur obronny najprawdopodobniej nie był wzmocniony żadnymi basztami, form wieżowych nie miały nawet bramy południowe i boczne furty. Półkolistymi, otwartymi od strony międzymurza basztami wzmocniono natomiast zewnętrzny mur. Były one rozstawione co około 40-70 metrów i wstępowały przed lico muru.
Do miasta prowadziła brama Dolna po stronie południowo – zachodniej, brama Młyńska na południowym – wschodzie oraz brama Górna usytuowana w pobliżu zamku. Komunikację ułatwiały także dwie furty, przeprute w bocznych częściach obwarowań: od zachodu i wschodu. Obie bramy południowe najprawdopodobniej były bezwieżowe, dopiero w momencie powstania parchamu połączono je szyjami z murem zewnętrznym, a następnie rozbudowano o przedbramia w formie zaokrąglonych barbakanów. W czole owych barbakanów umieszczono czworoboczne wieżowe budynki bramne, w obu przypadkach usytuowane na dziedzińcach i nie wychodzące przed lico muru przedbramia. Wjazd odbywał się po przerzucanych nad przekopem mostach lub rampach. Brama północna, Górna, prawdopodobnie początkowo (do końca XV wieku) również była zwykłym, ostrołukowym portalem przeprutym w murze i zamykanym jedynie na wrota. Po rozbudowie zamku, przejął on całkowicie funkcję obrony wjazdu do miasta od strony północnej.
Zamek z pierwszej połowy XV wieku był prostą budowlą na planie prostokąta o wymiarach 33 x 20 metrów, wpisaną w narożnik obwodu murów miejskich. Usytuowany był pomiędzy czworoboczną miejską wieżą bramną z przedbramiem a cylindryczną (nieco nieregularną) wieżą w narożniku północno – zachodnim, będącą już elementem obwarowań zamku. Brama wjazdowa znajdowała się w kurtynie północnej muru i poprzedzona była szeroką suchą fosą nad którą przerzucono drewniany most. Prowadziła ona na niewielki prostokątny dziedziniec z zabudową mieszkalną (przy wschodniej lub północnej kurtynie), z którego druga, południowa brama prowadziła na teren miasta. Zamek od miasta rozdzielony był przekopem.
Rozbudowa Pernśtejnów z przełomu XV i XVI wieku doprowadziła do znaczącego powiększenia przestrzeni mieszkalnej. W zachodniej części dziedzińca powstał wówczas duży dwutraktowy, podpiwniczony budynek, połączony mniejszym skrzydłem z dawną bramą miejską. Starą wieżę cylindryczną zburzono, a na południowym – zachodzie wzniesiono nową, także okrągłą, lecz z wieloboczną nadbudową. Zabudowa zamku przesunęła się także w kierunku północnym na teren dawnej fosy. Powstały tam dwa nowe skrzydła budynków, połączone z zewnętrznym obwodem miejskich murów obronnych i czworoboczną wieżą bramną. Całość zabezpieczono od północy nową fosą, ponad którą przerzucono pojedynczy most, prowadzący na rozległe podzamcze. Te chronione było czterema narożnymi basztami półokrągłymi i czworoboczną wieżą bramną na północnym wschodzie. W późniejszym okresie, prawdopodobnie w XVI wieku, wjazd na teren podzamcza od północy zabezpieczono dodatkowo przedbramiem w formie zbliżonej do barbakanu, poprzedzonym obmurowanym przekopem.
Stan obecny
Zachowany do dnia dzisiejszego zamek całkowicie zatracił średniowieczne cechy stylowe. W wyniku nowożytnych przekształceń otrzymał on ujednoliconą formę czteroskrzydłowego założenia z wewnętrznym, arkadowym dziedzińcem. Na jego tle wyróżnia się jedynie narożna wieża cylindryczna z wieloboczną nadbudową z przełomu XV/XVI wieku. W pobliżu zobaczyć można również dwie ocalałe baszty średniowiecznych obwarowań miejskich. Obecnie odnowiona rezydencja mieści urzędy miejskie, lecz jest także miejscem organizowania imprez kulturalnych, centrum informacyjnym, wystawowym i turystycznym.
Obwarowania miejskie zachowały się do dnia dzisiejszego na dość długich odcinkach praktycznie w każdym miejscu dawnego obwodu, zwłaszcza w przypadku zewnętrznego muru parchamu, w długości którego dojrzeć również można kilka półkolistych baszt. Niestety mury nie dotrwały w pełnej wysokości, zostały też w wielu miejscach przemurowane i zniekształcone nowożytnymi przeróbkami. We wschodnim skrzydle przebudowanego zamku zachował się ostrołukowy portal pierwotnej bramy Górnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.